ArmenianHouse.org - Հայ գրականություն, պատմություն, կրոն
Unicode Armenian Language Support Unicode Armenian Language Support Unicode Armenian Language Support
ArmenianHouse.org in EnglishArmenianHouse.org in Russian

Արման Կիրակոսյան

ԲՐԻՏԱՆԱԿԱՆ ԴԻՎԱՆԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ԱՐԵՎՄՏԱՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐԸ


Բովանդակություն   Տիտղոսաթերթ   Առաջաբան
Գլուխ առաջին
   Գլուխ երկրորդ   Գլուխ երրորդ   Գլուխ չորրորդ   Գլուխ հինգերորդ
Ամփոփում   Գրականության ցանկ   Բովանդակություն (ըստ աղբյուրի)


[ էջ 14 ]

ԳԼՈՒԽ ԱՌԱՋԻՆ

ՄԵԾ ԲՐԻՏԱՆԻԱՅԻ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ՕՍՄԱՆՅԱՆ ԿԱՅՍՐՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՆՐԱ ԱԶԳԱՅԻՆ ՓՈՔՐԱՄԱՍՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՆԿԱՏՄԱՄԲ 19-ՐԴ ԴԱՐԻ 30-70-ԱԿԱՆ ԹԹ.

1. ՄԵԾ ԲՐԻՏԱՆԻԱՅԻ ՄԵՐՁԱՎՈՐԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՁԵՎԱՎՈՐՈՒՄԸ

18-րդ դ. վերջին -19րդ դ. սկզբին Մեծ Բրիտանիան դարձավ աշխարհի առաջատար և հզոր արդյունաբերական ու առևտրական պետություններից մեկը: Նրա դիրքերն ամրապնդվեցին հատկապես նապոլեոնական Ֆրանսիայի պարտության արդյունքում, մասնավորապես, Վիեննայի վեհաժողովից հետո, երբ այն վերածվեց խոշորագույն գաղութատիրական տերության: 19-րդ դ. երկրորդ քառորդը բնութագրվում է բրիտանական գաղութատիրական քաղաքանության ակտիվացմամբ Հնդկաստանում, Չինաստանում, Աֆղանստանում, Նոր Զելանդիայում և Ավստրալիայում: Առաջ անցնելով մյուս տերություններից տնտեսական զարգացման մակարդակով, Մեծ Բրիտանիան ձգտում էր ամրապնդել իր առևտրաարդյունաբերական գերակշռությունը: Այդ նպատակի իրագործումն ուղեկցվում էր հարաբերությունների սրմամբ մյուս տերությունների և, մասնավորապես, Ֆրանսիայի հետ: Թեև վերջինս թուլացել էր, սակայն մնում էր Մեծ Բրիտանիայի հիմնական առևտրաարդյունաբերական և գաղութատիրական մրցակիցը, որին զսպելու խնդրում բրիտանական կառավարությունը փորձում էր համագործակցել Ավստրիայի և Պրուսիայի հետ, միաժամանակ ձգտելով հակադրել նրանց Ռուսաստանին: Խանդով վերաբերվելով մյուս տերությունների գաղութատիրական ծրագրերին, Մեծ Բրիտանիան կիրառում էր ուժերի հավասարակշռության պահպանման քաղաքականություն, որի հիմքում ընկած էր այնպիսի մի համակարգի ստեղծում, ուր եվրոպական պետությունները մշտապես զբաղված լինեին ուժերի վերախմբավորմամբ` իրենց սեփական միջավայրից ուժեղ մրցակից երևան չբերելու նպատակով1: Մեծ Բրիտանիան փորձում էր խուսափել որևէ եվրոպական տերության չափազանց

________________________
1 Bourne K. The Foreign Policy of Victorian England. 1830-1902. Oxford, 1970, p. 10; Temperley H.W.V. The Victorian Age in Politics, War and Diplomacy. Cambridge, 1928, p. 55.

[ էջ 15 ]

հզորացումից և համապատասխանաբար իրականացնում նրա հանդեպ մերձեցման կամ թշնամության, սատարելու կամ ճնշելու քաղաքականություն:2

19-րդ դ. 30-ական թթ. սկսած աստիճանաբար աճում է Մերձավոր Արևելքի և Բալկանյան թերակղզու նշանակությունը եվրոպական տերությունների քաղաքականության մեջ, սրվում նրանց մրցակցությունը Օսմանյան կայսրության նկատմամբ քաղաքական և տնտեսական ազդեցություն հաստատելու նպատակով: Օսմանյան կայսրությունը գտնվում էր կարևորագույն ռազմավարական և առևտրական ճանապարհների քառուղիներում, որոնց նկատմամբ հսկողություն հաստատած յուրաքանչյուր եվրոպական պետություն կարող էր դառնալ աշխարհի հզորագույն տերություններից մեկը: Նման աշխարհաքաղաքական իրավիճակի ձևավորման արդյունքում Օսմանյան կայսրությունը դարձավ ուժերի հավասարակշռության եվրոպական համակարգի վճռորոշ օղակներից մեկը:3

Եվրոպական տերությունների մերձավորարևելյան քաղաքականության մեջ որոշակիորեն ձևավորվում է երկու էապես իրար հակասող միտում: Առաջինը՝ Օսմանյան կայսրության տարածքային ամբողջականության պաշտպանությունն էր, նրա վերածումը տերությունների տնտեսահումքային կցորդի, ընդարձակ մի ծայրագավառի, որն ընկած էր եվրոպական մայր երկրների և նրանց աֆրոասիական գաղութների միջև: Երկրորդը՝ օսմանյան տարածքների բաժանումն էր կամ ազդեցության ոլորտների հաստատումը տերությունների միջև, նախքան նրանց անկախության ձեռք բերումը ազգային ազատագրական շարժումների արդյունքում: Այս երկու հակադիր ուղղությունների (հատկապես երկրորդի) իրագործումը պահանջում էր համագործակցություն բոլոր տերությունների միջև` հիմքում ունենալով եվրոպական հավասարակշռության պահպանման գաղափարը:4

Նապոլեոնի պարտությունից հետո Մեծ Բրիտանիան սկսում է դիտել Ռուսաստանը որպես Եվրոպայում ուժերի հավասարակշռության պահպանմանը պոտենցիալ վտանգ

__________________________
2 Beales D. From Castlereagh to Gladstone. 1815-1885. London, 1971, p. 159.
3 Фадеева И.Л. Османская империя и англо-турецкие отношения в середине Х1Х в. М., 1982, с. 29; Тодорова М.Н. Англия, Россия и Танзимат. М., 1983, с. 49.
4 Шеремет В.И. Османская империя и Западная Европа. Вторая треть Х1Х в. М., 1986, с. 260.

[ էջ 16 ]

ներկայացնող պետություն: Դեռևս 18-րդ դ. վերջին ռուս-թուրքական պատերազմների արդյունքում Ռուսաստանի տարածքային ձեռքբերումները սկսում են անհանգստացնել անգլիական իշխանություններին, վկայել Եվրոպայում նոր հզոր ուժի երևան գալու մասին: Սակայն երկու պետությունների ընդհանուր պայքարը Նապոլեոնի դեմ ժամանակավորապես ետին պլան մղեց ձևավորվող անգլո-ռուսական հակասություններն ինչպես Մերձավոր, այնպես էլ Միջին Արևելքում: Ռուսաստանի հաջողությունները 1826-1828 թթ. ռուս-պարսկական և հատկապես 1828-1829 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմների ընթացքում էլ ավելի սրեցին Մեծ Բրիտանիայի մտահոգությունը Ռուսաստանի հզորացմամբ և նրա ազդեցության ընդլայնմամբ հարավում, ինչպես նաև Հնդկաստանի անվտանգությանը սպառնացող «ռուսական վտանգով»:5 Հակառուսական դիրքորոշման ձևավորման մեջ ոչ պակաս կարևոր դեր խաղաց նաև 1830 թ. լեհական ապստամբության ճնշումը: Սակայն Մեծ Բրիտանիայի արտաքին քաղաքականության հակառուսական դիրքորոշումը վերջնականապես ձևավորվեց 1831-1833 թթ. թուրք-եգիպտական բախումից և, հատկապես` 1833 թ. Ունքյար-Իսքելեսիյում ստորագրված ռուս-թուրքական պայմանագրի ստորագրումից հետո: Վերջինս համարվում է ռուսական դիվանագիտության մեծագույն հաղթանակը, քանի որ այն ձեռք բերվեց ոչ թե պատերազմի, այլ թուրք-եգիպտական բախման արդյունքում, Ռուսաստանի ակտիվ միջնորդության շնորհիվ: Ռուսաստանը և Թուրքիան պարտավորվում էին մշտապես խորհրդատվություններ անցկացնել «իրենց փոխադարձ անդորրին և անվտանգությանը» վերաբերող հարցերի շուրջ, ինչպես նաև օգնել միմյանց երրորդ տերության հարձակման դեպքում: Պայմանագրի գաղտնի հոդվածով նախատեսվում էր, որ ռուսական կառավարության պահանջով Թուրքիան պարտավորվում է փակել նեղուցների մուտքն այլ պետությունների ռազմանավերի համար:6

18-րդ դ. 90-ական և 19-րդ դ. 50-ական թթ. միջև ընկած ժամանակահատվածում ռուս-թուրքական հարաբերությունները` պատերազմների կամ ուղիղ բանակցությունների միջոցով պայմանավորվածության ձեռք բերումն առանց երրորդ պետության միջնորդության, հավասարակշռում էին միջազգային իրավիճակը Մերձավոր Արևելքում, Հարավ-Արևելյան Եվրոպայում, Փոքր Ասիայում և Անդրկովկասում: Դա վերաբերում էր

_______________________
5 Gleason J.H. The Genesis of Russophobia in Great Britain . London, 1950, p. 12.
6 История дипломатии. Т. 1, М., 1959, с. 555.

[ էջ 17 ]

երկու սևծովյան տերությունների ինչպես տնտեսական հարաբերություններին, այնպես էլ Բալկաններում ապստամբական շարժումների և Արևելյան Մերձսևծովյանի տարածքային խնդիրներին, Պաղեստինի քրիստոնեական սրբավայրերին:

Սակայն ռուս-թուրքական հարաբերությունները կազմում էին այդ տարածաշրջանում միջազգային հարաբերությունների զարգացման ընդհանուր պատկերի միայն մեկ մասը: Եվրոպայի առաջատար տերությունների այստեղ ամրապնդվելու ձգտումը, նրանց պայքարը Օսմանյան կայսրության նկատմամբ հսկողություն և ազդեցություն հաստատելու նպատակով առարկայորեն գործում էին վերջինիս և Ռուսաստանի մերձեցման դեմ: Նոր ռուս-թուրքական դաշինքի ուրվականը սկսել էր անհանգստացնել եվրոպական տերությունների և, առաջին հերթին, Մեծ Բրիտանիայի պետական գործիչներին:

Ամբողջ 18-րդ դ. ընթացքում Մեծ Բրիտանիան գրեթե հետաքրքրություն հանդես չէր բերում Օսմանյան կայսրության հանդեպ: Ավելին, 1768-1774 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմի ընթացքում նա նույնիսկ աջակցում էր Ռուսաստանին` ռուս-անգլիական ավանդական առևտրական առնչությունների բերումով:

Օսմանյան կայսրության նկատմամբ բրիտանական նոր արտաքին քաղաքական գծի մշակումն ու ձևավորումը համընկավ այսպես կոչված «Փալմերսթոնի դարաշրջանի» հետ: Բավականին երկար ժամանակ լինելով արտաքին գործերի նախարար, իսկ այնուհետև` վարչապետ, Հենրի Ջոն Փալմերսթոնը7 փաստորեն ձևավորում էր Բրիտանական կայսրության արտաքին քաղաքականությունը: Հայտնի է Փալմերսթոնի հետևյալ արտահայտությունը, որը բնութագրում է Մեծ Բրիտանիայի արտաքին քաղաքականության հետագա ողջ ընթացքը. «Համարել, որ այս կամ այն երկիրը պետք է դիտվի որպես Անգլիայի հավերժ դաշնակից կամ մշտական թշնամի, նշանակում է վարել կարճատես քաղաքականություն: Մենք չունենք հավերժ դաշնակիցներ, ինչպես և չունենք մշտական թշնամիներ: Հավերժ ու մշտական են միայն մեր շահերը և մեր պարտքն է պաշտպանել դրանք»:8

___________________
7 Փալմերսթոն (Palmerston) Հենրի Ջոն (1784-1865) - բրիտանացի պետական գործիչ և դիվանագետ: 1809-1828 թթ.` ռազմական նախարար, 1830-1834, 1835-1841, 1846-1851 թթ.` արտաքին գործերի նախարար, 1852-1855 թթ.` ներքին գործերի նախարար, 1855-1858, 1859-1865 թթ.` վարչապետ, 1859 թ.` վիգերի ղեկավար:
8 Hansard Parliamentary Debates. 3-rd Series. Vol. 97, London, 1848, p. 123.

[ էջ 18 ]

Մերձավորարևելյան ուղղությունը Փալմերսթոնը համարում էր բրիտանական արտաքին քաղաքականության առաջնային և կարևորագույն խնդիրներից մեկը: Թեև հետագա տասնամյակների ընթացքում այդ քաղաքականության առաջնահերթ խնդիրներն ու մեթոդները փոխվում էին, սակայն մշտական էր մնում մի գործոն, որը սահմանում էր նրա ընդհանուր ուղղության կայունությունը: Սկսած 19-րդ դ. 30-ական թթ. Մեծ Բրիտանիան հանդես է գալիս Օսմանյան կայսրության տարածքային ամբողջականության պահպանման օգտին և մշտապես հայտարարում, որ դեմ է նրա բաժանման որևէ ծրագրի:9 1833 թ. հուլիսին, անմիջապես ռուս-թուրքական պայմանագրի ստորագրումից հետո, Փալմերսթոնը հանդես եկավ հայտարարությամբ, որը սահմանեց Մեծ Բրիտանիայի հետագա քաղաքականությունը Օսմանյան կայսրության հանդեպ. «Անգլիայի շահերի և Եվրոպայում խաղաղության պահպանման տեսանկյունից բացարձակ նշանակություն ունի Օսմանյան կայսրության տարածքներից ու գավառներից անկախ պետութունների կազմավորման հարցը: Էական չէ, թե այդ հսկա կայսրության բնակչությունը մահմեդական է կամ քրիստոնյա. այդ խնդիրը պետք է լուծել ելնելով քաղաքական և ոչ թե կրոնական նկատառումներից...: Օսմանյան կայսրության ամբողջականությունն ու անկախությունը անհրաժեշտ են Եվրոպայի մնացած մասում անդորր, ազատություն և ուժերի հավասարակշռություն պահպանելու համար»:10

1833-1839 թթ. Փալմերսթոնի թուրքական քաղաքականությունը հետապնդում էր հետևյալ հիմնական նպատակները. ա/ թույլ չտալ Ռուսաստանի նոր միջամտություն թուրքական գործերին և վերացնել Օսմանյան կայսրության հանդեպ հովանավորության նրա իրավունքը. բ/ ուժեղացնել Մեծ Բրիտանիայի քաղաքական և տնտեսական ազդեցությունն Օսմանյան կայսրության հանդեպ, ապահովել նրա կախվածությունը բրիտանական իշխանություններից. գ/ապահովել ռազմական, տնտեսական, իրավական

___________________
9 Ռուս ականավոր գիտնական-արևելագետ Պյոտր Չիխաչովի (1808-1890) արտահայտությամբ, «Թուրքիայի ամբողջականությունը, որն առաջ է քաշվում որպես եվրոպական հավասարակշռության պահպանման անհրաժեշտություն, դիվանագիտության ամենաբարբարոսական և ամենաանբարոյական հնարանքներից մեկն է» (Чихачев П.А. Великие державы и Восточныи вопрос. М., 1970, с. 173):
10 House of Commons, 1833, July 11. Opinions and Policy of Palmerston. London, 1852, p. 246.

[ էջ 19 ]

բնույթի, քրիստոնյա ժողովուրդների իրավունքներին վերաբերող բարենորոգումների իրագործումը կայսրությունում:

Հանդիսանալով Եվրոպայում սահմանադրականության հաստատման եռանդուն կողմնակից, Փալմերսթոնը ենթադրում էր, որ Օսմանյան կայսրությունում հարկավոր է անցկացնել այնպիսի բարենորոգումներ, որոնք իրագործվեին վերևից, սուլթանի իշխանության միջոցով: Նա հույս ուներ, որ բարենորոգումների իրագործման արդյունքում ավելի կարող ու կենսունակ դարձած Օսմանյան կայսրությունը կկարողոնա որոշակի դեր խաղալ Եվրոպայում ուժերի հավասարակշռության պահպանման գործում: Փալմերսթոնը մշակեց և գործադրեց Օսմանյան կայսրության §անկախության և ամբողջականության¦ պահպանման այնպիսի «համոզիչ և տոկուն» քաղաքականություն, որը գոյատևեց մինչև 1914 թ.:11

Սկսած 1834 թ. Մեծ Բրիտանիան նպատակադրվել էր ստորագրել այնպիսի համաձայնագիր սուլթանական կառավարության հետ, որը չեզոքացներ 1833 թ. ռուս-թուրքական պայմանագիրը և նպաստեր բարենորոգումների իրագործմանն Օսմանյան կայսրությունում` բրիտանական դիվանագիտության հսկողության ներքո: Կատարելով Փալմերսթոնի հանձնարարականը, Կոստանդնուպոլսում Մեծ Բրիտանիայի դեսպան Փոնսոնբին հաղորդում էր Բարձր Դռանը, որ բրիտանական կառավարությունը և անձամբ Անգլիայի թագավորը պաշտպանում են Օսմանյան կայսրությունում ներքին բարենորոգումների իրագործման գաղափարը: Դեսպանը խոստանում էր ապահովել օսմանյան կանոնավոր բանակը նոր տեսակի զենքով և անգլիացի հրահանգիչներով, թուրք սպաներ ընդունել բրիտանական ռազմական ակադեմիաներում, ամրացնել Բոսֆորի պաշտպանունակությունը: Նույն ուղղությամբ Փալմերսթոնն աշխատում էր Անգլիայում թուրքական դեսպանության և, հատկապես, 1836 թ. Լոնդոն ժամանած սուլթանի դեսպան Մուստաֆա Ռեշիդ փաշայի հետ:12

_______________________
11 Kedourie E. England and the Middle East. The Destruction of the Ottoman Empire. 1914-1921. London, 1956, p. 10.
12 Шеремет В.И. Նշվ. աշխ., էջ 87: Ռեշիդ փաշա Մուստաֆա (1800-1858) - թուրք պետական գործիչ և դիվանագետ, Թանզիմաթի առաջին շրջանի բարենորոգումների նախաձեռնող և իրագործող: 1836-1839 թթ.` Մեծ Բրիտանիայում Օսմանյան կայսրության դեսպան, 1839-1841, 1846-1852 թթ. (ընդմիջումներով)` մեծ վեզիր:

[ էջ 20 ]

Բրիտանական դիվանագիտության ջանքերն ապարդյուն չանցան: Թուրքական պետական գործիչները, սուլթանի ղեկավարությամբ, հիմնականում ընդունեցին այդ առաջարկները, ենթադրելով, որ դաշինքն աշխարհի հզորագույն տերության հետ և բարենորոգումների իրագործումն առաջին քայլն է կայսրության գոյության, պահպանման և եվրոպականացման ճանապարհին: Միաժամանակ Բարձր Դռանն անհանգստացնում էր Ռուսաստանի հնարավոր մերձեցումը Ֆրանսիայի հետ, որն աջակցում էր Եգիպտոսի փաշա Մոհամմեդ Ալիին:

1820 թ. կնքված անգլո-թուրքական առևտրական համաձայնագրի ժամկետը լրանալուց հետո սուլթանական կառավարությունը 1834 թ. դիմեց բրիտանական կառավարությանը` մաքսային ներմուծման սակացուցակը վերանայելու խնդրանքով: Փոխարենն առաջարկվում էր ընդլայնել Անգլիա արտահանվող թուրքական ապրանքատեսականու ցուցակը: Փալմերսթոնն ընդունեց թուրքական առաջարկները, սակայն հետզհետե սկսեց պայմանավորել այն քաղաքական բնույթի տարբեր պահանջներով: Օրինակ, նեղուցները բացել անգլիական ռազմանավերի համար, շոգեմեքենաներն ու բոլոր տեսակի զինամթերքը գնել Անգլիայից, անգլիական ռազմական մասնագետներ հրավիրել` օսմանյան բանակում աշխատելու համար, և այլն:13

Մուստաֆա Ռեշիդ փաշայի եռամյա գործունեությունը Եվրոպայում և, մասնավորապես, նրա ծառայությունը Լոնդոնում դեսպանի պաշտոնում, որոշակի ազդեցություն ունեցան նրա քաղաքական հայացքների, Օսմանյան կայսրությունում բարենորոգումների իրագործման անհրաժեշտության վերաբերյալ նրա դիրքորոշման ձևավորման վրա: Սուլթան Մահմուդ 2-րդին ուղղված զեկուցագրում նա ոչ միայն ուրվագծեց բարենորոգումների իրագործման հիմնական ուղղությունները համաձայն Փալմերսթոնի առաջարկների, այլև ներկայացրեց կոնկրետ միջոցառումների ծրագիր` կայսրության տնտեսության և, հատկապես, արդյունաբերության զարգացման ուղղությամբ: Այդ ծրագրի իրագործման նպատակով նա առաջարկում էր առաջին հերթին օգտագործել եվրոպական առաջատար պետությունների փորձը, ծառայության մեջ ընդգրկելով անգլիացի մասնագետների:14

_____________________
13 Նույն տեղում, էջ 89:
14 Նույն տեղում, էջ 39:

[ էջ 21 ]

1838 թ. օգոստոսին ստորագրվեց անգլո-թուրքական առևտրական պայմանագիր, որը նոր շրջանի սկիզբ նշանավորեց ինչպես բրիտանական արտաքին քաղաքականության, այնպես էլ թուրք բարենորոգիչների համար: Պայմանագիրը նախատեսում էր Օսմանյան կայսրության ողջ տարածքի վրա ազատ առևտրի և թուրքական տարածքային ջրերով ու սևծովյան նեղուցներով ապրանքի անմաքս փոխադրության իրավունք, մենաշնորհի համակարգի և հարկադրական գնումների վերացում և այլն: Բրիտանիան առաջին եվրոպական պետությունն էր, որը ստացավ գյուղատնտեսական արտադրանքի և օգտակար հանածոների արտահանման իրավունք:15

Եթե 18-րդ դ. վերջին - 19-րդ դ. սկզբին Օսմանյան կայսրության արտաքին առևտրի մեջ գլխավոր դերակատարը Ֆրանսիան էր, ապա 19-րդ դ. 20-ական և, հատկապես, 30-40-ական թթ., Բրիտանիան գրավեց առաջին տեղն ինչպես առևտրական շրջանառության, այնպես էլ ներմուծման ծավալի չափով:16 1856 թ. դրությամբ Բրիտանիան Օսմանյան կայսրություն էր ներմուծում 141,3 մլն. ֆրանկի, իսկ արտահանում 80,0 մլն. ֆրանկի ապրանք (Ֆրանսիան համապատասխանաբար` 91,9 և 131,5):17 1820-40-ական թթ. ընթացքում Բրիտանիան կարողացավ իր հսկողության տակ առնել Օսմանյան կայսրության ողջ ապրանքաշրջանառության 31%-ը: 1851-1856 թթ. ապրանքի ներմուծման ընդհանուր արժեքաչափով այն գերազանցում էր Ֆրանսիային` 1,5, Ավստրիային` 1,9, Ռուսաստանին` 6 անգամով:18

Փալմերսթոնին չհաջողվեց կանխել Օսմանյան կայսրության և Եգիպտոսի միջև ծագած 1840-1841 թթ. երկրորդ բախումը: Սակայն նրա ակտիվ մասնակցությունը հակամարտության դադարեցման գործում սուլթանական իշխանությունների օգտին հնարավորություն ստեղծեց վերացնելու Օսմանյան կայսրության նկատմամբ բացառապես ռուսական ազդեցության հաստատման վտանգը: Այդ քաղաքականության արդյունքում բրիտանական կառավարությանը հաջողվեց համոզել տերություններին և օսմանյան իշխանություններին 1840 թ. հուլիսին ստորագրել քառակողմ (Մեծ Բրիտանիա, Ավստրիա,

___________________
15 Внешнеэкономические связи Османскои империи в новое время (конец ХУ111 - начало ХХ в.). М., 1989, с. 44.
16 Фадеева И.Л. Նշվ. աշխ., էջ 37:
17 Шеремет В.И. Նշվ. աշխ., էջ 50:
18 Внешнеэкономические связи..., с. 65.

[ էջ 22 ]

Պրուսիա, Ռուսաստան), իսկ 1841 թ հուլիսին` հնգակողմ (Մեծ Բրիտանիա, Ռուսաստան, Ֆրանսիա, Ավստրիա, Պրուսիա) կոնվենցիաները Օսմանյան կայսրության հետ` սևծովյան նեղուցների օգտագործման վերաբերյալ: Համաձայն վերջին կոնվենցիայի, ոչ պատերազմական շրջանի համար նեղուցները փակվում էին որևէ պետության ռազմանավերի համար: Այսպիսով, նեղուցների օգտագործման ռեժիմն այսուհետ կարգավորվում էր բազմակողմ պայմանագրով, այլ ոչ թե շահագրգռված կողմերի` Ռուսաստանի և Թուրքիայի համաձայնության միջոցով: Ռուսաստանը փաստորեն մյուս տերությունների հետ հավասար հիմքերի վրա մտավ միջազգային համաձայնությունների մեջ և զրկվեց Օսմանյան կայսրությանը հովանավորելու իր մենաշնորհ իրավունքից:19

1841-1846 թթ. Մելբուրն-Փալմերսթոն վիգերի կառավարությանը փոխարինեց տորիների կառավարությունը` Ռոբերտ Փիլի20 ղեկավարությամբ: Արտաքին գործերի նախարարությունը (Ֆորին Օֆիսը) գլխավորեց Ջորջ Աբերդինը21: Այդ տարիներին Մեծ Բրիտանիայի ռուսական և թուրքական քաղաքականությունը զգալի փոփոխություններ ապրեց, քանի որ Փիլը համարվում էր ռուսասեր, իսկ Աբերդինը` Թուրքիայի գլխավոր թշնամի: Ինչպես վարչապետը, այնպես էլ արտգործնախարարը համամիտ չէին Փալմերսթոնի Ռուսաստանի և Թուրքիայի հանդեպ վարած քաղաքականության հետ, հանդես գալով որպես Ռուսաստանի հետ հարաբերությունները բարելավելու կողմնակիցներ:22

Այդ քաղաքականության արդյունքում 1844 թ. մայիսին տեղի ունեցավ Նիկոլայ 1-ին կայսրի այցելությունը Մեծ Բրիտանիա: Փիլի և Աբերդինի հետ տեղի ունեցած բանակցությունների հիմնական առարկան Օսմանյան կայսրության հանդեպ երկու տերությունների դիրքորոշումների հստակեցումն էր: Կողմերը համաձայնության եկան

_____________________
19 История дипломатии. Т. 1..., с. 560-561; Тодорова М.Н. Նշվ. աշխ. էջ 58:
20 Փիլ (Peel) Ռոբերտ (1788-1850) - բրիտանացի պետական գործիչ: 1822-1827, 1828-1830 թթ.` ներքին գործերի նախարար, 1834-1835, 1841-1846 թթ.` վարչապետ: Չափավոր տորիների` փիլիտների շարժման հիմնադիր:
21 Աբերդին (Aberdeen) Ջորջ (1784-1860) - բրիտանացի պետական գործիչ և դիվանագետ:1841-1846 թթ.` արտաքին գործերի նախարար, 1852-1855 թթ.` վարչապետ: Տորիների, իսկ հետագայում` փիլիտների ղեկավարներից մեկը:
22 Bourne K. Նշվ. աշխ., էջ 47:

[ էջ 23 ]

համատեղ գործողությունների մասին` Օսմանյան կայսրության փլուզման կամ երրորդ պետության կողմից նրա վրա հարձակման դեպքում: Միաժամանակ որոշվեց, որ Մեծ Բրիտանիան և Ռուսաստանն օգտագործելու են բոլոր հնարավոր միջոցները` Օսմանյան կայսրության տարածքային ամբողջականությունը պաշտպանելու համար: Ռուսաստան ժամանելուն պես կայսրն արտգործնախարար Կարլ Նեսելրոդեի միջոցով հուշագիր ներկայացրեց բրիտանական կառավարությանը, որում շարադրված էր իր կարծիքը` Օսմանյան կայսրության հնարավոր բաժանման վերաբերյալ նախապես համաձայնագիր ստորագրելու մասին: Սակայն հետագայում բրիտանական կառավարությունը հրաժարվեց ընդունել ռուսական կայսրի առաջարկը, չցանկանալով կապել իր ձեռքերը որոշակի պարտավորություններով:23

1846 թ. հուլիսին Փիլի կառավարությունը հրաժարական տվեց և վիգերը Ջոն Ռասսելի (վարչապետ)24 և Փալմերսթոնի (արտգործնախարար) ղեկավարությամբ կրկին եկան իշխանության: Եթե 30-ական թթ. և 40-ական թթ. սկզբին Փալմերսթոնի քաղաքականությունն Օսմանյան կայսրության հանդեպ ենթարկվում էր որոշակի դիմադրության կառավարության անդամների կողմից, ապա Ղրիմի պատերազմին նախորդող տասնամյակի ընթացքում նրա վիճակն ավելի բարդացավ: Այն պահին, երբ Փալմերսթոնին թվում էր, թե ինքը կարողացել է ապահովել լիբերալ շրջանակների աջակցությունը, Անգլիայի արտաքին քաղաքականության ոլորտում ձևավորվեց այլընտրանքային լիբերալ ուղղություն, որն իր վառ արտահայտությունը գտավ Ռիչարդ Քոբդենի հայացքների և գործունեության մեջ: Դեռևս 1835 թ. իր «Անգլիան, Իռլանդիան և Ամերիկան» աշխատության մեջ նա փորձում էր ապացուցել, որ Անգլիան ամենևին էլ շահագրգռված չէ պաշտպանելու Օսմանյան կայսրությունը Ռուսաստանից: Իր «Ռուսաստանը» (1836) պամֆլետում Քոբդենը քննադատության էր ենթարկում Փալմերսթոնի ուժերի հավասարակշռության դոկտրինան` կառուցելով իր գաղափարները միջազգային իրավիճակի փոփոխության, ԱՄՆ քաղաքականության աճող նշանակության,

_______________________
23 История дипломатии. Т. 1..., с. 562-563; Тодорова М.Н. Նշվ. աշխ., էջ 59-60:
24 Ռասսել (Russel) Ջոն (1792-1878) - բրիտանացի պետական գործիչ և դիվանագետ: 1835-1839 թթ.` ներքին գործերի նախարար, 1839-1841 թթ.` գաղութների գործերի նախարար, 1852-1853, 1859-1865 թթ.` արտաքին գործերի նախարար, 1846-1852, 1865-1866 թթ. ` վարչապետ: Վիգերի ղեկավար:

[ էջ 24 ]

գաղութային համակարգի փլուզման և ազատ առևտրի սկզբունքի հաստատման վրա:25 Խորհրդարանական քննարկումների ընթացքում Քոբդենը ջախջախում էր թուրքական կայսրության անբողջականության գաղափարը, թուրքերին համարելով Եվրոպայի ժողովուրդների և ընդհանրապես քաղաքակրթության կողքին ապրելու իրավունք չունեցող «եկվոր ժողովուրդ»: Նա պահանջում էր բրիտանական իշխանություններից ուշադրություն դարձնել Օսմանյան կայսրության մեծաթիվ քրիստոնյա բնակչության վիճակի վրա և համապատասխանեցնել արտաքին քաղաքականությունը քրիստոնյաների շահերի հետ: Ըստ Քոբդենի, քաղաքակրթությունը միայն կշահի, եթե Կոստանդնուպոլիսն ընկնի ռուսների ձեռքը: Եթե պաշտոնական բրիտանական արտաքին քաղաքականության հիմնական խնդիրներն էին Մեծ Բրիտանիայի ազդեցության հաստատումը Օսմանյան կայսրության վրա, ամեն գնով թուրքական շուկայի գրավումը և բարենորոգումների ծրագրի իրականացման օժանդակումը, ապա Քոբդենը և նրա գաղափարակիցները բրիտանական քաղաքականության կարևորագույն խնդիր էին համարում առաջին հերթին եվրոպական մայրցամաքային և ռուսական շուկաներին տիրապետելը:26

Չնայած ընդդիմության գաղափարները բավականաչափ տարածում էին ստացել Բրիտանիայում, Փալմերսթոնի քաղաքականությունն Օսմանյան կայսրության հանդեպ տիրապետող էր 30-40-ական թթ. և դեռևս տասնամյակներ շարունակ մնաց այդպիսին:

Ռուսական բանակի մուտքը դանուբյան իշխանապետություններ 1848 թ. և ռուս-թուրքական կոնվենցիայի ստորագրումը Բալտա-Լիմանում (1849 թ. ապրիլ) էլ ավելի սրեցին ռուս-անգլիական հակասությունները: Կոնվենցիան, որը հնարավորություն էր տալիս սուլթանին նշանակելու իշխանապետությունների ղեկավարներին, համաձայնեցնելով իր որոշումը ռուս կայսրի հետ, ընդունվեց Բրիտանիայի և մյուս արևմտյան տերությունների կողմից որպես 1833 թ. ռուս-թուրքական դաշինքի շարունակություն: Բրիտանական իշխանություններին անհանգստացնում էր ռուսական զորքերի ներկայությունը Օսմանյան կայսրության տարածքում,

Ռուսաստանի միջամտությունը Բարձր Դռան ներքին գործերին, նրա կողմից սլավոնների և հույների ազատագրական շարժումների հնարավոր աջակցությունը: Եվ Փալմերսթոնն օգտագործեց բոլոր հնարավոր դիվանագիտական միջոցները` կանխելու դեպքերի նման

____________________
25 Dawson W.H. Richard Cobden and Foreign Policy. London, 1926, pp. 211-212.
26 Hansard Parliamentary Debates. B-rd Series. Vol. CXX1X. London, 1853, pp.1798-1810.

[ էջ 25 ]

զարգացումը: Որպես առիթ հանդիսացավ Նիկոլայ 1-ի պահանջը սուլթանական իշխանություններից` Օսմանյան կայսրությունում պատսպարված լեհ և հունգար հեղափոխականներին հաձնելու մասին: Փալմերսթոնը հայտարարեց, որ քաղաքական էմիգրանտների հանձնումը կնշանակի Թուրքիայի լիակատար ենթարկումը Ռուսաստանին: Դեպքերի նման զարգացումը կանխելու, Ռուսաստանի ազդեցությունն ու հեղինակությունը գցելու նպատակով Բրիտանիան և Ֆրանսիան կազմակերպեցին ռազմածովային ցույց նեղուցներում, ինչը 1841 թ. Լոնդոնի կոնվենցիայի կոպիտ խախտում էր:27 1849 թ. հոկտեմբերի 1-ին Բրիտանիայում Օսմանյան կայսրության հավատարմատար Քըբրըսլը Մեհմեդ փաշան ուղերձ հղեց Փալմերսթոնին, ուր հույս էր հայտնվում, որ Թուրքիայի բարեկամ պետություն Բրիտանիան բարոյական և նյութական օժանդակություն կցուցաբերի Բարձր Դռանը անկախ պետության պատվին և արժանապատվությանը վերաբերող հարցերում:28

Թեև ռուսական դեսպանի պահանջով Բրիտանիան դուրս բերեց իր նավատորմը նեղուցներից, իսկ Ռուսաստանը հրաժարվեց իր պահանջից` ժամանակավորապես կանխելով բախումը, ակնհայտորեն նշմարվեց անգլո-թուրքական հետագա ռազմաքաղաքական համագործակցության և դաշինքի միտումը:

2. ԲՐԻՏԱՆԱԿԱՆ ԴԻՎԱՆԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԴԻՐՔՈՐՈՇՄԱՆ ՍԿԶԲՆԱՎՈՐՈՒՄԸ ՕՍՄԱՆՅԱՆ ԿԱՅՍՐՈՒԹՅԱՆ ՔՐԻՍՏՈՆՅԱ ՀՊԱՏԱԿՆԵՐԻ ՀԱՆԴԵՊ

Բազմազգ Օսմանյան կայսրության զարգացման կարևորագույն առանձնահատկություններից մեկն այն էր, որ 19-րդ դ. կեսերին երկրի տնտեսության մեջ սկսեցին առաջատար դեր խաղալ ոչ թուրք ազգերը: Կապիտալիստական հարաբերությունների կրողներն առաջին հերթին ճնշված ազգերի ներկայացուցիչներն էին, երբ քաղաքական առումով իշխող թուրքերն արգելակող գործոնի դեր էին կատարում կայսրության ընդհանուր զարգացման գործընթացում: Խորացող դասակարգային շերտավորումը, ինչպես նաև 1789, 1830 և 1848 թթ. հեղափոխությունների գաղափարնեհո

____________________
27 История дипломатии. Т. 1..., с. 588-589.
28 Шеремет В.И. Նշվ. աշխ., էջ 148:

[ էջ 26 ]

ձևավորեցին կայսրության ոչ թուրք ժողովուրդների ազգային ազատագրական գաղափարախոսության հիմքերը:29

Էթնիկական տեսանկյունից Օսմանյան կայսրությունն իրենից ներկայացնում էր սոցիալ-տնտեսական և քաղաքական տարբեր մակարդակների վրա գտնվող, մշակութային ու կրոնադավանական զանազան ընդհանրություններին պատկանող 60-ից ավելի ազգերի ու ցեղերի խառնարան: Քրիստոնյա ժողովուրդների տնտեսական դիրքերի ամրապնդումը, ազգային ինքնագիտակցության զարթոնքն ու եվրոպական տերությունների ճնշման ուժեղացումը անհնարին դարձրեցին սուլթանական իշխանությունների կողմից տարվող կայսրության համընդհանուր մահմեդականացման քաղաքականությունը:30

Գիտակցելով, թե ինչ ծանր բարդությունների առջև կարող է հայտնվել կայսրության ներքաղաքական կյանքը, սկսած 18-րդ դ. վերջից, օսմանյան վերնախավի որոշ ներկայացուցիչներ մշակում են նոր մոտեցումներ քրիստոնյա ժողովուրդների հետ հարաբերությունները կարգավորելու ուղղությամբ: Բարենորոգումների ընդհանուր ծրագիրը պետք է արդիականացներ կայսրության տնտեսությունը, ամրապնդեր պետության հիմքերը, կանխարգելեր ոչ միայն ազգային ազատագրական շարժումները, այլև եվրոպական տերությունների միջամտությունը` դավանակիցների իրավունքների պաշտպանության պատրվակով:

Բալկանյան ժողովուրդների ազգային ազատագրական շարժման զարթոնքը 19-րդ դ. 20-ական թթ. և հունական պետության ստեղծումը վճռորոշ ազդեցություն ունեցան կայսրության ամբողջականության պահպանման հանդեպ նոր մոտեցումների ձևավորման վրա: Առաջին փորձերն այդ ուղղությամբ իրագործեց սուլթան Մահմուդ 2-րդը 19-րդ դ. 20-30 թթ.: Հայտնի է նրա հայտարարությունն այն մասին, որ կայսրության բոլոր հպատակներն իր հարազատ զավակներն են, որոնց նա վերաբերվում է հավասարապես, տեսնելով նրանց միջև տարբերությունը միմիայն կրոնական հանգամանքի մեջ:31

______________________
29 Տես` Ինճիկյան Հ.Գ. Օսմանյան կայսրության անկումը: Երևան, 1984; Сафрастян Р.А. Доктрина османизма в политическои жизни Османскои империи (50-70 гг. Х1Х в.). Ереван, 1985, с. 18-19; Фадеева И.Л. Նշվ. աշխ., էջ 61; Шеремет В,И. Նշվ. աշխ., էջ 82-83:
30 Cафрастян Р.А. Նշվ. աշխ., էջ19-20:
31 Նույն տեղում էջ 26:

[ էջ 27 ]

Թանզիմաթի առաջին շրջանը (19-րդ դ. 30-50-ական թթ.) նշանավորվեց կայսրության քրիստոնյա հպատակների իրավիճակի հանդեպ նոր գաղափարների ծնունդով: Բարենորոգումների հեղինակ Ռեշիդ փաշան առաջ քաշեց կայսրության բոլոր հպատակների, առանց բացառության, կյանքի, ունեցվածքի և պատվի երաշխիքների ապահովման գաղափարը, որն արտահայտվեց 1839 թ. նոյեմբերի 3-ին հռչակված Գյուլհանեի Հաթթը Շերիֆում «Հավասար վերաբերմունքի» կզբունքն իր արտահայտությունը գտավ նաև 40-ական թթ. հռչակված մի շարք այլ օրենսդրական ակտերում: Սակայն Ռեշիդ փաշան դրանով չսահմանափակվեց: Մինչև Ղրիմի պատերազմի սկիզբը կայսրությունում տարածում ստացավ «սուլթանի բոլոր հպատակների միասնականության» գաղափարը, որը հետզհետե սկսեց օգտագործվել որպես կայսրության թշնամիների և, առաջին հերթին, Ռուսաստանի դեմ երկրի բնակչության համախմբված պայքարի միջոց:32 1848 թ. աշնանն Օսմանյան կայսրության արտգործնախարար Մեհմեդ Էմին Ալի փաշան Ռուսաստանի դեսպանորդ Վլադիմիր Տիտովին ասում էր, որ քրիստոնյաների վիճակի բարելավումը` հեղափոխությունից նրանց շեղելու լավագույն միջոցն է: Եվրոպական տերությունները ուժ են կիրառում հեղափոխությունները ճնշելու նպատակով, շարունակում էր իր միտքը նախարարը, «իսկ Օսմանյան կայսրության բոլոր հպատակները հավասար են, բոլորն ապրում են հավասար պայմաններում ու հավասարապես պատասխանատվություն են կրում ընդհանուր կայսրության առջև»33:

Օսմանյան կայսրության ամբողջականությունն ու անկախությունը հարգելու և պահպանելու քաղաքականությունը որդեգրած բրիտանական դիվանագիտությունը լիովին պաշտպանում էր և նպաստում օսմանյան պետական գործիչների բարենորոգչական ծրագրերի իրականացմանը, մասնավորապես ազգային հարցում: Բրիտանական դիվանագիտության մտահաղացմամբ, միայն բարենորոգումների իրագործման միջոցով կարելի էր կանխել ազգային ազատագրական շարժումների աճը, կայսրության քրիստոնյա հպատակների ձգտումը` թոթափել օսմանյան լուծը Ռուսաստանի օգնությամբ: Բրիտանական քաղաքականությունն Օսմանյան կայսրության քրիստոնյա բնակչության հանդեպ սկսեց ձևավորվել 1830-ական թթ. սկզբին: Առաջին անգամ այն իր արտահայտությունը գտավ 1833 թ. դեկտեմբերին Փոնսոնբիին հասցեագրած Փալմերսթոնի

_________________________
32 Նույն տեղում, էջ 26-30:
33 АВПР, ф. Канцелярия, 1848, д. 43, л. 166-173.

[ էջ 28 ]

նամակում: Փալմերսթոնի ծրագրի համաձայն, որպես Բալկաններում Ռուսաստանի ազդեցության հաստատման այլընտրանք կարող էր հանդիսանալ քրիստոնյա բնակչության ներգրավումը տեղական ինքնակառավարմանը, թուրքական իշխանությունների ընդհանուր հսկողության ներքո տարածքային զինված կազմավորումների (միլիցիայի) ստեղծումը, քրիստոնյաներին օսմանյան բանակում ծառայելու իրավունքի տրամադրումը:34

Այդ խնդիրների իրագործմանն էր նպատակաուղղված Բրիտանիայի դեսպաններ Փոնսոնբիի և, հատկապես, Ստրետֆորդ Կաննինգի (Ռեդկլիֆի) գործունեությունը Կոստանդնուպոլսում: Մշտապես վախեցնելով թուրքական կառավարական շրջանակներն Օսմանյան կայսրության տարածքային ամբողջականության դեմ ուղղված Ռուսաստանի մտադրություններով, Կաննինգը կոչ էր անում Բարձր Դռանը շուտափույտ իրագործել բարենորոգումները, որոնք կթեթեվացնեն պայքարն ապստամբական շարժումների դեմ Դանուբյան իշխանապետություններում, Բուլղարիայում, Լիբանանում, կայսրության արաբական շրջաններում: Եթե Բալկանների հանդեպ արհեստականորեն խթանվում էր ռուսական ցարի կողմից ղեկավարվող համասլավոնական ապստամբության վտանգը, ապա կայսրության արևելյան շրջանների նկատմամբ առաջ էր քաշվում մահմեդականների դեմ ուղղված Ռուսաստանի խաչակրաց արշավանքի գաղափարը: Միաժամանակ, ազատագրական շարժումների ճնշման ընթացքում բրիտանական դեսպաններն ու հյուպատոսները շատ դեպքերում պաշտպանում էին թուրքական իշխանությունների կողմից կիրառվող քարոզչական մեթոդները, որոնց իմաստը կայանում էր նրանում, որ Բուլղարիայի, Հերցեգովինայի, Բոսնիայի, Լիբանանի, Մոլդովայի, Վալախիայի, Ալբանիայի ապստամբները հայտարարվում էին կայսրության բոլոր հպատակների միասնականացմանն ու հավասարեցմանն ուղղված բարենորոգումների քաղաքականության դեմ պայքարող խռովարարներ:35

Բրիտանական դիվանագիտության քաղաքականությունն Օսմանյան կայսրության քրիստոնյա բնակչության հանդեպ վերջնականապես ձևավորվեց Աբերդինի իշխանության օրոք: 1841 թ. հոկտեմբերին Կաննինգին ուղղված իր նամակում Աբերդինը հիմնականում ամբողջությամբ հաստատում է Օսմանյան կայսրության նկատմամբ Փալմերսթոնի կողմից

_________________________
34 Webster C.K. The Foreign Policy of Palmerston: Britain, the Liberal Movement and the Eastern Question. Vol. 2, London, 1951, pp. 540-541.
35 Шеремет В.И. Նշվ. աշխ., էջ 142-143:

[ էջ 29 ]

մշակված քաղաքական գիծը: Կայսրության տնտեսության, բանակի, ոստիկանության վիճակի բարելավման, բարենորոգումների իրագործման անհրաժեշտության հետ կապված դեսպանին ուղղված հանձնարարականների շարքում հատուկ նշվում էր քրիստոնյա բնակչության հանդեպ Բարձր Դռան կողմից հանդուրժողական քաղաքականության մշակման և իրագործման, Սիրիայում քրիստոնյաների վիճակի բարելավման մասին:36

1842 թ. սկզբին Կաննինգը հատուկ հրահանգ է ստանում Աբերդինից` կայսրության քրիստոնյա բնակչության հանդեպ տարվելիք քաղաքական գծի վերաբերյալ: Դեսպանին հանձնարարվում էր աշխատել Գյուլհանեի Հաթթը Շերիֆում հռչակված քրիստոնյաների երաշխիքների իրագործման ուղղությամբ: Փաստաթղթում նշվում էր, որ քրիստոնյաները ներկայացնում են կայսրության բնակչության ամենագործունյա հատվածը, որի անտեսումը կամ ճնշման քաղաքականության կիրառումը կարող է վտանգել կայսրության տարածքային ամբողջականությունն ու ընդհանրապես նրա գոյությունը: Աբերդինը շեշտում է, որ բրիտանական կառավարությունը չի ցանկանում միջամտել տարբեր քրիստոնյա համայնքների միջև գոյություն ունեցող հակասություններին, հովանավորել այս կամ այն փոքրամասնությանը:37

Ի տարբերություն Ֆրանսիայի, որը 1740 թ. սկսած պաշտոնապես համարվում էր կայսրության կաթոլիկ հպատակների հովանավորը, և Ռուսաստանի, որը 1774 թ. ճանաչվեց որպես ուղղափառների պաշտպանը, Բրիտանիան չէր հովանավորում որևիցե քրիստոնյա փոքրամասնությանը, հենվելով հիմնականում տարբեր դավանանքներին պատկանող առևտրական շրջանակների վրա: Միայն 1840-ական թթ. բրիտանական դիվանագետները սկսեցին որոշակի նախընտրություն տալ բողոքականներին:38 Կաննինգի ջանքերի շնորհիվ Բրիտանիայի և Գերմանիայի հպատակները 1848 թ. սեպտեմբերին սուլթանական իշխանություններից իրավունք ստացան Երուսաղեմում կառուցելու բողոքական եկեղեցի:39 Բրիտանիայի դեսպանը շատ հարցերում աջակցել է հայ բողոքականներին40, իսկ 1850 թ.

___________________
36 Malcolm-Smith E.F. The Life of Stratford Canning. London, 1933, p. 167.
37 Тодорова М.Н. Նշվ. աշխ. էջ 77:
38 Шеремет В.И. Նշվ. աշխ. էջ 85-86:
39 Temperley H.W.V. England and the Near East. The Crimea. London, 1936, p. 229.
40 Նույն տեղում:

[ էջ 30 ]

հասնում է նրան, որ կայսրության բողոքականները ստանում են առանձին համայնք (միլեթ) ունենալու իրավունք:41

Դեսպանի պաշտոնում նշանակվելու առաջին իսկ պահից Կաննինգը փորձում էր համոզել սուլթանական իշխանություններին, որ քրիստոնյաները ներկայացված և ընդգրկված լինեն կայսրության հասարակական կյանքի բոլոր բնագավառներում` բարձրագույն պետական մարմիններում, հասարակական ծառայություններում, բանակում և ոստիկանությունում, ստանան դատարանի առջև ցուցմունք տալու հավասար իրավունք:42

Կաննինգը մեծ աշխատանք տարավ կրոնափոխության համար մահապատժի վերացման ուղղությամբ: Առիթը հանդիսացավ երիտասարդ մի հայի մահապատիժը, որն ընդունել էր մահմեդականություն և ապա կրկին դարձել քրիստոնյա: 1844 թ. հունվարին Աբերդինը հանձնարարում է Կաննինգին խստագույնս պահանջել սուլթանական կառավարությունից վերջնականապես արգելելու կայսրության տարածքում մահապատժի կիրառումը կրոնափոխության պատճառով: Եթե Թուրքիան համարում է Մեծ Բրիտանիան իր բարեկամ պետությունը, որը վտանգի և դժվարության պահին կարող է օգնության ձեռք մեկնել նրան, նշում էր Աբերդինը, ապա նա պետք է առանց երկդիմության հայտարարի նման կարգի վերացման մասին:43 Սուլթանական իշխանությունների հետ երկար ու դժվարին բանակցությունների արդյունքում, մարտի 23-ին, դեսպանը հաղորդում էր Աբերդինին, որ կրոնափոխության պատճառով մահապատժի վերացման խնդիրը Օսմանյան կայսրությունում հաջողությամբ և վերջնականապես լուծված է: Սուլթանը դեսպանին խոստացել էր, որ այսուհետ քրիստոնեությունն իր կայսրությունում չի հետապնդվելու, չի ենթարկվելու վիրավորանքի, քրիստոնյաներն այլևս հավատի համար պատիժ չեն կրելու: Բարձր Դռան կողմից մարտի 21-ին հռչակված պաշտոնական հայտարարության մեջ ասվում էր. «Բարձր Դուռը պարտավորվում է գործուն միջոցներ ձեռնարկել այսուհետ արգելելու քրիստոնյայի պատիժը և մահապատիժը

______________________
41 Cunningham A. Stratford Canning and the Tanzimat. Beginnings of Modernization in the Middle East. Chicago, 1968, p. 261.
42 Malcolm-Smith E.F. Նշվ. աշխ., էջ 185:
43 Eastern Papers. Part XV111. Correspondence respecting Christian Privileges in Turkey. London, 1856, p. 15.

[ էջ 31 ]

կրոնափոխության պատճառով»:44 Սակայն իրականում սուլթանը չի վերացնում մահմեդականությունից հրաժարվելու պատճառով մահապատժի ենթարկելու մասին օրենքը, որը հետագայում շարունակվում է կիրառվել օսմանյան իշխանությունների կողմից:

1846-1848 թթ. Կաննինգը գտնվում էր Լոնդոնում: Կոստանդնուպոլսից մեկնելուց առաջ նա սուլթանին ներկայացրեց հուշագիր, ուր թվարկում էր իր կողմից առաջարկվող այն միջոցառումները, որոնք անհրաժեշտ է իրագործել կայսրությունում: Դրանք են` հարկերի գանձման համակարգի բարելավումը, կրթական համակարգի ընդլայնումը, ինչպես նաև կայսրության մահմեդական և քրիստոնյա բնակչության հարաբերությունների կարգավորմանն ուղղված բարենորոգումների իրագործումը:45

1846 թ. հոկտեմբերին կրկին անգամ իշխանության գլուխ անցած Փալմերսթոնը կայսրության քրիստոնյա բնակչությանը վերաբերող հատուկ հեռագիր է ուղարկում բրիտանական դեսպանության քարտուղար, գործերի հավատարմատար Վերեսլիին: Նա նշում էր, որ սուլթանական իշխանությունների կողմից հատուկ բարենորոգումների իրագործման դեպքում էթնիկապես և կրոնապես բազմազան բնակչությունը կարող է երկիրը վերածել տնտեսապես հզոր տերության: Այդ նպատակին հասնելու համար անհրաժեշտ է երաշխավորել անձի և ունեցվածքի անձեռնմխելիությունը, տարածել իրավունքներն ու արտոնությունները կայսրության բնակչության բոլոր դասերի վրա: Միաժամանակ Փալմերսթոնին անհանգստացնում էր այն հանգամանքը, որ նման քաղաքականությունը կարող է հակազդեցություն ստանալ մահմեդական հասարակական կարծիքի կողմից:46

Կոստանդնուպոլիս վերադառնալուց անմիջապես հետո Կաննինգը մշակում և Բարձր Դռանն է ներկայացնում կայսրության քրիստոնյա բնակչության իրավիճակի բարելավման հետ առնչվող իր հայտնի «Հինգ կետերը»: Սուլթանական իշխանություններին առաջարկվում էր` ա/ հատուկ ակտով հաստատել քրիստոնյաների իրավունքների պաշտպանությունը պաշտամունքի, եկեղեցիների կառուցման և կղերականների անձեռնմխելիության պահպանման հարցերում. բ/ տարածել քրիստոնյա բնակչության վրա սուլթանի մահմեդական հպատակների բոլոր իրավունքները և արտոնությունները. գ/ վերացնել ոչ մահմեդական երկրագործ բնակչությունից գանձվող հարկը` խարաջը. դ/

____________________
44 Նույն տեղում:
45 Malcolm-Smith E.F. Նշվ. աշխ., էջ 212:
46 Тодорова М.Н. Նշվ. աշխ., էջ 78:

[ էջ 32 ]

ընդգրկել քրիստոնյաներին զինվորական ծառայության մեջ` սպայական պաշտոններ զբաղեցնելու իրավունքով. ե/ ապահովել դատարանում մահմեդականի դեմ վկայություն տալու քրիստոնյայի իրավունքը:47 Կաննինգի «Հինգ կետերն» արտահայտում էին ոչ միայն Մեծ Բրիտանիայի, այլև մյուս արևմտյան տերությունների քաղաղաքականությունը, որը կայանում էր Օսմանյան կայսրության ճնշված քրիստոնյա բնակչության իրավունքների պաշտպանության նախաձեռնությունը Ռուսաստանի ձեռքից առնելու մեջ:

Բրիտանական դեսպանի առաջարկները քննարկելու նպատակով սուլթանական կառավարությունը ստեղծել էր հատուկ հանձնաժողով: Սակայն 1849 թ. վերջին Կաննինգը Փալմերսթոնին գրում էր, որ իրականում իր առաջարկները չեն իրագործվում, քանի որ բարենորոգումների կողմնակիցները փոքրամասնություն են կազմում հանձնաժողովում, իսկ մեծ վեզիր Ռեշիդ փաշան սահմանափակվում է միմիայն կայսրության շրջանների ղեկավարներին շրջաբերականների առաքումով:48 1850 թ. դեսպանը սուլթանին ներկայացրեց հուշագիր, ուր հերթական անգամ փորձում էր ապացուցել բարենորոգումների անցկացման անհրաժեշտությունը: Սակայն Ռեշիդ փաշայի և բարենորոգումների մյուս կողմնակիցների դիրքերն արդեն զգալիորեն թուլացած էին և Կաննինգի նոր առաջարկներն այլևս չէին քննարկվում:49

3. ՄԵԾ ԲՐԻՏԱՆԻԱՆ ԵՎ 1850-ԱԿԱՆ ԹԹ. ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ՃԳՆԱԺԱՄԸ

Ղրիմի պատերազմի նախօրյակին աննախադեպ սրվեց Արևելյան հարցը, որը դարձավ եվրոպական տերությունների մերձավորարևելյան քաղաքականության առանցքը: Դիվանագիտության պատմության մեջ «Արևելյան հարց» հասկացության տակ ընդունված է համարել «Օսմանյան կայսրության հետ եվրոպական տերությունների ու Ռուսաստանի հարաբերությունները, թուրքական տիրապետության դեմ ճնշված ժողովուրդների ազատագրական պայքարի օգտագործումը, այդ կայսրության հաշվին ռազմաքաղաքական

______________________
47 Шеремет В.И. Նշվ. աշխ., էջ 136:
48 Malcolm-Smith E.F. Նշվ. աշխ. էջ 222:
49 Նույն տեղում, էջ 223:

[ էջ 33 ]

և տնտեսական առավելությունների հասնելու նրանց մրցապայքարը...»50: Առաջին անգամ այդ հասկացությունն օգտագործվեց եվրոպական դիվանագետների կողմից 1822 թ. Վերոնայի վեհաժողովում` օսմանյան տիրապետության դեմ հույն ժողովրդի ազգային ազատագրական շարժման վերելքի, Բալկաններում ստեղծված իրավիճակի քննարկման ընթացքում:

1850-ական թթ. Արևելյան հարցը ձեռք բերեց շատ ավելի բարդ և բազմերանգ բնույթ, աննախադեպ սրվեցին եվրոպական տերությունների հակասությունները Մերձավոր Արևելքում: Իրենց յուրահատուկ շահերի հետ մեկտեղ Մեծ Բրիտանիային, Ֆրանսիային և Ավստրիային միավորում էր երկու հիմնական խնդիր` բարենորոգումների միջոցով ապահովել Օսմանյան կայսրության ռազմաքաղաքական և տնտեսական հզորացումը և կանխարգելել քրիստոնյա հպատակների ազատագրական շարժումները: Եվրոպական տերությունների այս երկու գերխնդիրները հիմնականում ուղղված էին Մերձավոր Արևելքում Ռուսաստանի քաղաքականության դեմ, նրա ազդեցության թուլացմանն ու սահմանափակմանը, ռուս-թուրքական հնարավոր բախման նախապատրաստմանը:

Մեծ տերությունների հակասություններն Օսմանյան կայսրությունում քողարկված էին հիմնականում կրոնական թաղանթով: Յուրաքանչյուր տերություն ձգտում էր իր հսկողությունը հաստատել կայսրության ուղղափառ, կաթոլիկ և բողոքական բնակչության վրա: Այսպես, 1850-ական թթ. սկզբին խիստ և պահանջկոտ բնույթ ընդունեց Ֆրանսիայի դիվանագիտության քաղաքականությունը սուլթանական իշխանությունների հանդեպ: 1851 թ. մայիսին Ֆրանսիայի արտակարգ և լիազոր ներկայացուցիչ Շարլ Լավալետը պահանջեց Բարձր Դռնից հրապարակել փաստաթուղթ, ուր հաստատված լինեին կայսրության կաթոլիկ կղերականների և հպատակների իրավունքներն ու արտոնությունները: Եվ միայն ֆրանսիական նավատորմը նեղուցներ և դեպի Սիրիայի ափերը ուղարկելու Լավալետի սպառնալիքի արդյունքում, 1852 թ. փետրվարի 8-ին, Բարձր Դուռը հրապարակեց հատուկ հռչակագիր` կաթոլիկ հպատակների իրավունքների և արտոնությունների, ինչպես նաև նրանց և ուղղափառների կողմից Երուսաղեմի սրբավայրերի օգտագործման մասին:51

_____________________________
50 Կիրակոսյան Ջ. Բուրրժուական դիվանագիտությունը և Հայաստանը (X1X դարի 70-ական թթ.): Երևան, 1978, էջ 9-10:
51 Восточный вопрос во внешней политике России. Конец ХУ111-начало ХХ в. М., 1978, с. 132-133.

[ էջ 34 ]

1850-1853 թթ. բրիտանական դիվանագիտությունը և սուլթանական իշխանությունները համագործակցում էին կայսրության ոչ թուրք հպատակների ազատագրական շարժումների ճնշման խնդրում: Ինչպես Կաննինգը, այդպես էլ 1852-1853 թթ. նրա պարտականությունները ժամանակավորապես կատարող գնդապետ Ռոուզը պահանջում էին Բարձր Դռնից պատժիչ գործողություններ կիրառել կայսրության այս կամ այն հատվածում ծագող հակաթուրքական ելույթները ճնշելու համար` Ռուսաստանի դիվանագիտական միջամտությունը կանխելու նպատակով: Շատ դեպքերում բրիտանական դիվանագիտական և հյուպատոսական ներկայացուցիչներն իրենք էին կազմավորում պատժիչ ջոկատները, աջակցում և ուղղություն տալիս տեղական իշխանություններին: Նման փաստեր արձանագրվել են արաբների (1850 թ.), դրուզների, Չեռնոգորիայի, Հյուսիսային Ալբանիայի, Հերցեգովինայի (1852 թ.) բնակչության ելույթների ճնշման ընթացքում:52

Մեծ Բրիտանիայի մերձավորարևելյան քաղաքականության ակտիվացմանը համապատասխան աճում էր բրիտանական հյուպատոսների դերն Օսմանյան կայսրության գավառներում: Այդ պաշտոններին նշանակվում էին չափազանց գործունյա և կարող անձնավորություններ, որոնք շատ դեպքերում ձեռք էին բերում զգալի հեղինակություն և ազդեցություն` նպատակ ունենալով հսկել բարենորոգումների իրագործումը տեղերում:

1853 թ. սկզբին Ռուսաստանի և Բրիտանիայի միջև սկսվում է ակտիվ քաղաքական երկխոսություն` Օսմանյան կայսրության ապագայի և քրիստոնյա հպատակների իրավիճակի վերաբերյալ: Հունվարի 11-ին Ռուսաստանում Մեծ Բրիտանիայի դեսպան Սեյմուրը տեղեկացնում էր արտգործնախարար Ռասսելին ռուս կայսր Նիկոլայ 1-ի հետ կայացած իր հանդիպման մասին: Զրույցի ժամանակ կայսրն ասել էր, որ Թուրքիան գտնվում է չափազանց քայքայված վիճակում, կարծես երկիրը կանգնած լինի առանձին հատվածների բաժանման վտանգի առջև: Նիկոլայ 1-ի կարծիքով, կայսրության անկումը մեծ դժբախտություն կլինի և շատ կարևոր է, որ Մեծ Բրիտանիան և Ռուսաստանն ընդհանուր համաձայնության գան այդ խնդրի շուրջ և կողմերից ոչ մեկը վճռական քայլի չդիմի առանց տեղյակ պահելու մյուսին: «Մենք մեր ձեռքերում հիվանդ մարդ ունենք, - ասում էր կայսրը, - շատ հիվանդ մարդ: Եվ ես անկեղծորեն պետք է Ձեզ խոստովանեմ, որ մեծ դժբախտություն կլինի, եթե օրերից մի օր նա հեռանա մեզնից և մինչ այդ մենք

__________________________
52 Шеремет В.И. Նշվ. աշխ., էջ 158-159:

[ էջ 35 ]

անհրաժեշտ միջոցներ չձեռնարկենք»: Սեյմուրը պատասխանել էր, թե «մեծահոգի և ուժեղ մարդու պարտականությունն է զգուշորեն վերաբերվել հիվանդ և վատառողջ մարդու հետ»: Դեսպանն առաջարկել էր, որ Ռուսաստանը ոչ մի որոշում չընդունի Թուրքիայի վերաբերյալ, առանց այն համաձայնեցնելու բրիտանական կառավարության հետ: Ամփոփելով իր հանդիպման արդյունքները, դեսպանը նշում էր, որ Բրիտանիան ձգտելու է համաձայնության գալ Ռուսաստանի հետ, նպատակ ունենալով կանխել Թուրքիայի անկումը, իսկ Ռուսաստանը փորձելու է օգտագործել համաձայնությունը` կայսրության փլուզումն անխուսափելի դարձնելու նպատակով:53

Հունվարի 14-ին կայացած հերթական հանդիպման ընթացքում կայսրը նշում էր. «Իմ երկիրն այնքան ընդարձակ է, բոլոր ասպարեզներում այնպիսի բարգավաճ պայմաններում է գտնվում, որ անխոհեմություն կլիներ իմ կողմից դրսևորել ավել տարածքի կամ իշխանության ձգտում: Հակառակը, առաջինը Ձեզ պետք է խոստովանեմ, որ արդեն այսքան մեծ կայսրությանը սպառնացող մեծագույն և հնարավոր է միակ վտանգը նրա ընդարձակումն է: Թուրքիան մեզ մոտ է գտնվում և ներկայիս պայմաններում մեր շահերից է բխում նրանից պահանջ չունենալը: Ժամանակներն անցել են, երբ կարելի էր վախենալ թուրքերի մոլեռանդ ոգուց կամ ռազմական ձեռնարկումներից. երկիրը բավականաչափ ուժեղ է, որպեսզի պաշտպանի իր անկախությունը և ապահովի հարգալից վերաբերմունք այլ երկրների կողմից: Եվ այդ կայսրությունում ապրում են մի քանի միլիոն քրիստոնյաներ, որոնց շահերը ես կոչված եմ պաշտպանելու և այդ իրավունքը տրված է ինձ պայմանագրով: ...Մեր կրոնը, որը հաստատված է իմ երկրում, եկել է արևելքից և, ուրեմն, բացի պարտականություններից գոյություն ունեն նաև զգացմունքներ, որոնք հնարավոր չէ մի կողմ դնել»: Այնուհետև կայսրը նկատում է, որ հիվանդ մարդը կարող է մահանալ «մեր ձեռքերի վրա» և այդ դեպքում հնարավորություն չի լինի այլևս նրան վերակենդանացնել: Կայսրն առաջարկում էր բրիտանական կառավարությանը` խուսափել պատահականություններից, թույլ չտալ, որ կայսրությունը վերածվի քաոսի, եվրոպական պատերազմի թատերաբեմի, մշակել ծրագիր` վիճակը փրկելու ուղղությամբ: «Շատ կարևոր է. - շարունակում էր կայսրը. - որ մենք հասկանանք իրար և թույլ չտանք, որ

____________________
53 Eastern Papers. Part V. Communications respecting Turkey made to Her Majesty`s Government by the Emperor of Russia, with the Answers returned to them. January to April 1853. London, 1854, pp. 2-3.

[ էջ 36 ]

իրադարձությունները մեզ անակնկալի բերեն...», կարևորը, որ «Անգլիան և ես այս հարցում գանք ընդհանուր համաձայնության», «ինձ չի հետաքրքրում, թե ինչ են անում կամ մտածում մյուսները»: «Անկեղծորեն պետք է խոստովանեմ Ձեզ, - նշում էր կայսրը, - ես թույլ չեմ տա, որ օրերից մի օր Անգլիան մտածի Կոստանդնուպոլսում հաստատվելու մասին»: Դեսպանը գրում էր նախարարին. «Որպեսզի ռուսական բանակը չհայտնվի Թուրքիայի սահմանների մոտ, հարկավոր է զգուշանալ երկու հանգամանքից: Առաջինը` Ֆրանսիայի կողմից սարքված հնարավոր սադրանքն է, իսկ երկրորդը, որը շատ ավելի կարևոր է, քրիստոնյա բնակչության հեղափոխությունն է սուլթանի իշխանության դեմ»: Սեյմուրի կարծիքով, Թուրքիայի ճակատագրով ամենից շատ հետաքրքրվող պետությունները` Անգլիան և Ռուսաստանը, համաձայնության գալով, պետք է կանխեն Թուրքիայի փլուզումը:54

Փետրվարի 9-ին Ռասսելը Սեյմուրին գրում էր, որ բրիտանական կառավարությունը նմանապես պատրաստ է չստորագրել Թուրքիայի անակնկալ փլուզմանը վերաբերող պայմանագիր, առանց ռուսական կայսեր հետ նախապես պայմանավորվածություն ունենալու: Նախարարը նշում էր, որ Թուրքիայի նկատմամբ անհրաժեշտ է վարել չափազանց համբերատար քաղաքականություն, եվրոպական տերությունների կողմից յուրաքանչյուր պահանջ պետք է կատարվի ոչ թե «հրամայականի», այլ «բարեկամական բանակցությունների» միջոցով. պետք է ամեն կերպ խուսափել ռազմական կամ ծովային ցույցերից, յուրաքանչյուր քայլ Թուրքիայի հանդեպ պետք է համաձայնեցվի մեծ տերությունների կողմից: Ռասսելը գրում էր, որ շատ կարևոր է սուլթանին խորհուրդ տալ իր քրիստոնյա հպատակներին վերաբերվել հավասարության և կրոնական ազատության սկզբունքների հիման վրա: Եթե թուրքական կառավարությունը, - շարունակում էր նախարարը, - ղեկավարվի «արդարացի իրավունքի» և «հավասարության» սկզբունքներով, ապա Ռուսաստանի հնարավորությունները` միջամտելու քրիստոնյաների իրավունքների ապահովման հարցերին, գնալով կնվազեն:55

____________________________
54 Նույն տեղում, էջ 3-6:
55 Նույն տեղում, էջ 7-8:

[ էջ 37 ]

1853 թ. փետրվարին Բրիտանիայի նոր արտգործնախարար Ջորջ Կլարենդոնը56 հանձնարարում է դեսպան Կաննինգին` սուլթան Աբդուլ Մեջիդի ուշադրությունը հրավիրել քրիստոնյա բնակչության վիճակը բարելավող բարենորոգումների իրագործման անհրաժեշտության վրա: Քրիստոնյաների ոչ հավասար և վատթար վիճակը, շարունակում էր նախարարը, հանդիսանում է Օսմանյան կայսրության ներքին գործերին միջամտելու հիմնական պատճառը: Կլարենդոնի համոզմամբ, քրիստոնյաների վիճակի բարելավումն Օսմանյան կայսրության տնտեսական զարգացման և կայունության անհրաժեշտ երաշխիքն է: Դեսպանը հանձնարարություն է ստանում համագործակցել այդ հարցում Ֆրանսիայի ներկայացուցչի հետ: Այդ պետության հետ, - նշում է Կլարենդոնը, - Բրիտանիան ունի ընդհանուր շահեր և մոտեցումներ Արևելքում, այն է` թուրքական կայսրության անկախության և ամբողջականության պաշտպանությունը:57

Փետվարի 15-ին Կաննինգը գոհունակությամբ հաղորդում է Կլարենդոնին, որ իր չորս տարվա ջանքերի շնորհիվ սուլթանը վերջապես հռչակագիր ստորագրեց, համաձայն որի կայսրության քրիստոնյա հպատակների իրավունքները քրեական իրավունքի բնագավառում հավասարեցվում են մահմեդականների իրավունքներին, առանց բացառության: Դեսպանը նշում էր, որ երբ չորս տարի առաջ նման որոշում ընդունվեց Կահիրեի և Ալեքսանդրիայի համար, ինքը որոշեց հասնել դրան ողջ կայսրության համար: Մասնավորապես, մի քանի շաբաթ առաջ դեսպանը խիստ կերպով դիմել էր այդ հարցով Ռեշիդ փաշային:58

Կլարենդոնին ուղղված իր փետրվարի 24-ի նամակում Կաննինգը համոզված կերպով նշում է, որ նման «մեծ իրադարձությունն» իր տրամաբանական շարունակությունը կունենա, քանի որ առկա են սուլթանի «բարի մոտեցումը» և նրա մահմեդական ենթակաների շրջանում գերակշռող «առողջ ոգին»59: Պատասխան նամակում Կլարենդոնն իր գոհունակությունն էր արտահայտում կատարված բարեփոխության առիթով և հույս

______________________
56 Կլարենդոն (Clarendon) Ջորջ (1800-1870) – բրիտանացի պետական գործիչ և դիվանագետ: 1853-1858, 1865-1866, 1868-1870 թթ.` արտաքին գործերի նախարար:
57 Шеремет В.И. Նշվ. աշխ., էջ 164:
58 Correspondence respecting the Condition of Protestants in Turkey. 1853-1854 (In Continuation of Papers presented to both Houses of Parliament in 1851). London, 1854, p. 4.
59 Նույն տեղում, էջ 5:

[ էջ 38 ]

հայտնում, որ կայսրության քրիստոնյա բնակչությունը կհամոզվի սուլթանի «վճռականության մեջ` վերականգնելու իրենց իրավունքներն ու վերացնելու ապագայում իրենց դժգոհությունների բոլոր հիմքերը»:60

Փետրվարի 20-ին ռուսական կայսրի հետ տեղի ունեցած հերթական հանդիպման ժամանակ Սեյմուրը նշում էր, որ «հիվանդ մարդը» միանգամից մահանալ չի կարող, պատմությունը վկայում է, որ պետությունները միանգամից չեն փլուզվում: Նիկոլայ 1-ը պատասխանում է. «Եթե Ձեր կառավարությունը համոզված է, որ Թուրքիան պահպանում է գոյության որևէ հիմքեր, ապա Ձեր կառավարությունը ոչ ճշգրիտ տեղեկատվություն է ստանում: Ես կրկնում եմ Ձեզ համար, որ հիվանդ մարդը մահանում է և մենք ոչ մի դեպքում չենք կարող թույլ տալ, որ տեղի ունենա նման անակնկալ: Մենք պետք է որևէ համաձայնության գանք և դա մենք պետք է անենք...և ես չեմ խնդրում պայմանագիր կամ արձանագրություն ու ընդամենը ինչ ես պահանջում եմ, ընդհանուր համաձայնության գալն է... »:61 Կայսրի համոզմամբ, աղետը կարող է տեղի ունենալ ամեն վայրկյան, ինչպես արտաքին միջամտության կամ պատերազմի, թուրքական հին կամ նոր քաղաքական հոսանքների պայքարի, այնպես էլ մահմեդական իշխանության դեմ ուղղված քրիստոնյաների աճող ըմբոստության հետևանքով: «...Ես չեմ հանդուրժելու Կոստանդնուպոլսի պերմանենտ գրավում ռուսների կողմից. նշելով այս, ուզում եմ ասել, որ այն երբեք չի գրավվելու անգլիական, ֆրանսիական կամ էլ որևէ ուրիշ մեծ ազգի կողմից: Մեկ անգամ ևս. ես երբեք թույլ չեմ տա Բյուզանդական կայսրության վերականգնման որևէ փորձ, կամ էլ Հունաստանի տարածքի որևէ ընդարձակում, որը կարող է նրան ուժեղ պետություն դարձնել. ավելին, ես թույլ չեմ տա, որ Թուրքիան բաժանվի փոքրիկ հանրապետությունների, որոնք ապաստան դառնան Կոշուտների և Մազինիների, ինչպես նաև Եվրոպայի այլ հեղափոխականների համար. նման վիճակից զերծ մնալու համար ես կգնամ պատերազմի և դա կլինի այնքան ժամանակ, քանի դեռ ես ունեմ մարդ և մուշկետ...Թուրքիայում չկան գավառային կամ համայնական իշխանության նշաններ, կան քրիստոնյաների վրա հարձակում գործող թուրքեր, թուրքերի վրա հարձակվող քրիստոնյաներ, տարբեր աղանդների պատկանող քրիստոնյաների վեճեր. կարճ ասած, քաոս և անիշխանություն»: Սեյմուրը պատասխանում է. «...Մեր միջև եղած հիմնական

___________________________
60 Նույն տեղում, էջ 11:
61 Eastern Papers. Part V..., pp. 8-9.

[ էջ 39 ]

տարբերությունը կայանում է հետևյալում. դուք շարունակում եք պնդել Թուրքիայի փլուզման, ինչպես նաև փլուզումից առաջ և հետո անհրաժեշտ պատրաստությունների նախատեսման մասին, իսկ մենք, հակառակը, դիտում ենք Թուրքիան այնպես, ինչպես նա կա և ցանկանում անհրաժեշտ նախազգուշական միջոցներ կիրառել` կանխարգելելու նրա վիճակի վատթարացումը»:62

Փետրվարի 21-ին անգլիական կառավարությանն ուղղված իր հուշագրում Նիկոլայ 1-ը գրում է. «...Օսմանյան մոլեռանդության կողմից իրագործված սարսափներն այնտեղ (Չեռնոգորիա) և կարճ ժամանակամիջոցում նաև Բուլղարիայում, Բոսնիայում և Հերցեգովինայում պատճառ դարձան Դռան մյուս քրիստոնյա շրջաններին նախազգալու, որ արժանանալու են նույն ճակատագրին և մտածելու են թուրքական կայսրության գավազանի տակ ապրող քրիստոնյաների ընդհանուր ապստամբություն բարձրացնելու մասին, դրանով իսկ արագացնելով նրա կործանումը...»:63

Մարտի 23-ին Կլարենդոնը Սեյմուրին գրում էր. «...Ենթադրելով, որ անխուսափելի պատճառները կհանգեցնեն աղետի, Նորին Մեծության կառավարությունը ամբողջապես կիսում է կայսեր կարծիքն այն մասին, որ Կոստանդնուպոլսի գրավումը յուրաքանչյուր մեծ տերության կողմից անհամատեղելի է գոյություն ունեցող ուժերի հավասարակշռության և Եվրոպայում խաղաղության պահպանման հետ, ու մեկընդմիշտ պետք է դիտվի որպես անհնարին մի բան: Բյուզանդական կայսրության վերականգնման համար որևէ հիմք գոյություն չունի: Հունաստանի մշտապես վատ կառավարումը թույլ չի տալիս մեծացնելու նրա տարածքային գերիշխանությունը. և քանի որ հիմքեր չկան գավառային կամ համայնական կառավարության համար, Թուրքիայի շրջաններում տիրելու է անիշխանություն կամ հնարավորություն է ստեղծվելու առանձին հանրապետությունների ձևավորման համար»: Կլարենդոնը նշում էր, որ Անգլիան տարածքային ընդլայնման ոչ մի ցանկություն չունի և չի կարող կողմ դառնալ համաձայնության, որն իրեն նման օգուտ կարող է բերել: Անգլիան, - շարունակում էր Կլարենդոնը, - չի կարող մասնակից դառնալ մի համաձայնության, որը գաղտնի է պահվելու մյուս պետություններից: Բրիտանական կառավարությունը հավատացած է, որ ոչ մի նախապատրաստական միջոց չի կարող հսկողության տակ առնել իրադարձությունները և ոչ մի տեսակի համաձայնություն

_____________________
62 Նույն տեղում, էջ 9-10:
63 Նույն տեղում, էջ 16:

[ էջ 40 ]

հնարավոր չէ պահել գաղտնի: Բրիտանական կառավարության կարծիքով, նման գործողությունները կարող են առիթ հանդիսանալ տարբեր սադրանքների և Թուրքիայի քրիստոնյա բնակչության հեղափոխության համար: Խնդրի լուծման միակ հնարավոր միջոցը Կլարենդոնը համարում էր եվրոպական համաժողովը, այն էլ` որպես լրացուցիչ միջոց Թուրքիայի ներկայիս վիճակը պահպանելու համար: Բրիտանական կառավարության հիմնական խնդիրը եղել և մնում է «խաղաղության պահպանումը» և «Թուրքական կայսրության պաշտպանությունը», ելնելով այն համոզումից, որ ոչ մի մեծ հարց հնարավոր չէ բարձրացնել Արևելքում, առանց տարաձայնությունների և անհամաձայնության ստեղծման Արևմուտքում, ինչպես նաև` Արևմուտքում բարձրացվող մեծ հարցերը հեղափոխական բնույթ են ստանում և սոցիալական հասարակարգի փոփոխության առիթ ստեղծում Արևելքում:

Կլարենդոնի համոզմամբ, ոչ ոք չի կարող հաստատել, որ Թուրքիայի նեխման նշաններն այսօր ավելի ակնհայտ և արագ ընթացող են, քան առաջ. Թուրքիան իր մեջ մեծ ուժ և հարստություն ունի, գոյություն ունեցող կաշառակերությունը դեռևս չի վտանգում պետության գոյությունը, վերաբերմունքը քրիստոնյաների հանդեպ դաժան չէ և Բարձր Դռան հանդուրժողականությունն իր ենթակաների նկատմամբ կարող է օրինակ ծառայել որոշ կառավարությունների համար, որոնք Թուրքիան համարում են «բարբարոս պետություն»:64

Այսպիսով, բրիտանական կառավարությունը հրաժարվեց Ռուսաստանի առաջարկից` համաձայնության գալու Օսմանյան կայսրության հնարավոր փլուզման դեպքում: Միաժամանակ Բրիտանիան զգուշացրեց ռուսական կառավարությանը, որ չի հանդուրժելու սուլթանին հարկադրող խիստ հայտարարություն կամ ռազմածովային ցույց:65

Ապրիլի 21-ին բրիտանական կառավարությանը ներկայացված հուշագրում ռուսական կայսրը նշում էր, որ այդ կառավարության տեղեկատվությունը Թուրքիայի ներքին վիճակի մասին ամբողջապես տարբերվում է իր տեղեկություններից, որոնք վկայում են, որ թուրքական կառավարությունը անհրաժեշտ հանդուրժողականություն չի ցուցաբերում իր քրիստոնյա հպատակների նկատմամբ: Կայսրի համոզմամբ, տերությունների կողմից թուրքական կառավարությանն անընդհատ ներկայացվող, նրա

_____________________
64 Նույն տեղում, էջ 19-20:
65 Шеремет В.И. Նշվ. աշխ., էջ 163:

[ էջ 41 ]

անկախությունը և արժանապատվությունը ստորացնող հրամայական պահանջները չեն կարող լինել օգտակար: Կայսրը շեշտում էր, որ պատրաստ է համագործակցել Անգլիայի հետ Թուրքական կայսրության գոյությունը երկարաձգելու ուղղությամբ:66

Դեռևս մարտի 9-ին Կոստանդնուպոլիս ժամանած Ալեքսանդր Մենշիկովի առաքելության միջոցով Ռուսաստանը սուլթանական իշխանությունների առջև կրկին անգամ բարձրացնում է կայսրության ուղղափառ հպատակների իրավունքների պաշտպանության խնդիրը: Մայիսին Մենշիկովը պահանջեց Բարձր Դռնից հրապարակել փաստաթուղթ, ուր թուրքական կառավարությունը իր վրա պարտավորություն կվերցնի վերահաստատելու և ապահովելու կայսրության ուղղափառ հպատակներին նախկինում տրված իրավունքներն ու արտոնությունները, որոնցից օգտվում են մահմեդականներն ու մյուս կրոնական փոքրամասնությունները: Ի պատասխան ռուսական նախաձեռնությանը, ապրիլին Թուրքիա վերադարձած Կաննինգը (ճանապարհին բրիտանական դեսպանը բանակցություններ էր վարել և համաձայնության եկել Փարիզում ու Վիեննայում) կազմակերպեց Ֆրանսիայի, Ավստրիայի և Գերմանիայի դիվանագիտական ներկայացուցիչների հանդիպում, որի ընթացքում որոշում ընդունվեց առաջարկել սուլթանական կառավարությանը` մերժել Ռուսաստանի կողմից ներկայացված պահանջը: Ռուսաստանի քայլը դատապարտվեց տերությունների կողմից և գնահատվեց որպես 1841 թ. Լոնդոնի կոնվենցիայի դրույթների կոպիտ խախտում: Միաժամանակ Բրիտանիայի և Ֆրանսիայի կառավարությունները որոշում ընդունեցին ռազմածովային ցույց կազմակերպել սևծովյան նեղուցների շրջանում:67

Ռազմական նախապատրաստություններին զուգահեռ Բրիտանիայի և Օսմանյան կայսրության կառավարությունները փորձում էին իրավական հիմքեր ստեղծել` կայսրության քրիստոնյա հպատակների պաշտպանության մենաշնորհի իրավունքը Ռուսաստանից վերցնելու համար: Հունիսի 12-ին Բարձր Դուռը հուշագիր ներկայացրեց Մեծ Բրիտանիայի դեսպանությանը, համաձայն որի սուլթանը ստորագրել է հույների, հայերի, կաթոլիկների, բողոքականների և հրեաների կրոնական արտոնությունները, ինչպես նաև նրանց եկեղեցիների ու իրենց պատկանող այլ վայրերի իրավունքներն ու արտոնությունները հաստատող հռչակագրեր: Դրանք հասցեագրված էին հույն, հայ և կաթոլիկ

___________________________
66 Eastern Papers. Part V..., p. 26.
67 Восточный вопрос..., с. 132-134.

[ էջ 42 ]

պատրիարքներին, բողոքականների ներկայացուցիչներին ու հրեաների գլխավոր քահանային: Ընդ որում, ընդունված որոշումը հուշագրում ներկայացվում էր որպես սուլթանի «բարեսրտության թարմ ապացույց»:68

Մեկ ամիս անց Բարձր Դուռը Ռուսաստանին և մյուս տերություններին ներկայացրեց հայտագիր, ուր կայսրության ուղղափառ հպատակների իրավունքների պաշտպանության կոնկրետ պարտականություններ էր վերցնում իր վրա: Միաժամանակ այն կոչ էր անում արևմտյան տերություններին երաշխավորել իր պարտականությունները ռուսական կառավարության առջև: Սակայն ռուսական կառավարությունը մերժեց թուրքական հայտագրի հիմնադրույթները:69

Փորձելով իրենց շահերին համապատասխան հաշտեցնել Ռուսաստանն ու Օսմանյան կայսրությունը, Մեծ Բրիտանիայի, Ֆրանսիայի, Ավստրիայի և Գերմանիայի ներկայացուցիչների կողմից Վիեննայում նախապատրաստվեց և հուլիսի 31-ին Բարձր Դռանը ներկայացվեց հայտագիր, որը հայտնի է «Վիեննայի հայտագիր» անվան տակ: Ձևականորեն ուղղված լինելով սուլթանական կառավարությանը, հայտագիրը փաստորեն հասցեագրված էր Ռուսաստանին: Այն պետք է հաստատեր Քուչուք-Քայնարջիի և Ադրիանապոլսի պայմանագրերի դրույթները` Ռուսաստանի կողմից Օսմանյան կայսրության ուղղափառ հպատակների պաշտպանության մասին, ինչպես նաև երաշխավորեր Բարձր Դռան կողմից ընդունված քրիստոնյաների իրավիճակին վերաբերող նոր որոշումների տարածումը նաև ուղղափառների վրա: Ընդ որում այդ պայմանագրերի կատարումը Բարձր Դռան կողմից դրվում էր արևմտյան տերությունների հսկողության ներքո: Չհամաձայնելով տերությունների միջնորդական առաջարկությանը և համարելով այն կայսրության 12 մլն. քրիստոնյա բնակչության վրա հովանավորություն հաստատելու փորձ, Բարձր Դուռը պատերազմ հայտարարեց Ռուսաստանին:70

Օսմանյան կայսրության պարտությունը Սինոպի ճակատամարտում մեծ անհանգստություն պատճառեց բրիտանական կառավարությանը: Այն առիթ հանդիսացավ Մեծ Բրիտանիայի և Ֆրանսիայի կողմից միջնորդական նոր առաջարկներ մշակելու համար (1853 թ. դեկտեմբեր), որոնց հիմքում ընկած էին Օսմանյան կայսրության տարածքային

________________________
68Correspondence respecting the Condition of Protestants..., p. 2.
69 Восточный вопрос..., с. 135.
70 Նույն տեղում, էջ 135-136:

[ էջ 43 ]

ամբողջականության պահպանման և տերությունների ընդհանուր հսկողության տակ կայսրության քրիստոնյա բնակչության իրավիճակը բարելավող բարենորոգումների իրագործման անհրաժեշտության գաղափարները:71

Բրիտանական դեսպանությունը Կոստանդնուպոլսում շարունակում էր ակտիվորեն զբաղվել քրիստոնյա հպատակների դրությունը բարելավելու խնդիրներով: 1853 թ. դեկտեմբերի 6-ին Կաննինգը հաղորդում էր Կլարենդոնին, որ թեև իր պահանջով բողոքականների իրավունքները կրոնական մյուս փոքրամասնությունների իրավունքներին հավասարեցնող սուլթանի հռչակագիրը ստորագրվել էր կես տարի առաջ, ինքը մեծ ջանքեր գործադրեց պարզելու` արդյոք գավառների ղեկավարները համապատասխան ցուցումներ ստացել՞ են, թե¯ ոչ: Վերջապես դեսպանը տեղեկացել է, որ իր բազմաթիվ խնդրագրերի շնորհիվ բոլոր այն նահանգների ղեկավարները, որտեղ առկա են բողոքական համայնքներ, ստացել են պաշտոնական ցուցումներ որոշումն իրագործելու կապակցությամբ:72

Ղրիմի պատերազմի ամբողջ ընթացքում զարգանում և ընդլայնվում էր քրիստոնյա ժողովուրդների հակաթուրքական ազատագրական շարժումը կայսրության տարբեր շրջաններում: 1853 թ. վերջին - 1854 թ. սկզբին ուժեղացան ժողովրդական ելույթները Բուլղարիայում և Քրդստանում, հունվարից աննախադեպ բնույթ ստացան Էպիրոսի, Թեսսալիայի, Էգեյան կղզիների հույների հակաթուրքական շարժումները: Ապստամբներին հետապնդելու և հնարավոր խռովությունները կանխելու նպատակով Բրիտանիան դիտակետեր և կայազորեր տեղադրեց այդ շրջաններում, ինչպես նաև` Քիոս, Ռոդոս ու Սամոս կղզիներում: Անգլիացիները փորձում էին համոզել հույներին` միանալ դաշնակիցների բանակին ընդդեմ Ռուսաստանի:73 Դեռևս 1853 թ. հուլիսի 4-ին Կաննինգը Կլարենդոնին գրում էր, որ ոչ թե հզոր ռուսական բանակն, այլ համընդհանուր հակաթուրքական ազատագրական շարժումն է հանդիսանում Օսմանյան կայսրության փլուզման հիմնական վտանգը: Նա առաջարկում էր օգտագործել բոլոր հնարավոր միջոցները` նման իրավիճակից խուսափելու համար: ՙԿամ հսկայական Օսմանյան

_________________________
71 Նույն տեղում, էջ 137:
72 Correspondence respecting the Condition of Protestants..., p. 3.
73 Восточный вопрос..., с. 138.

[ էջ 44 ]

կայսրությունն իր բնական հարստություններով և անհամար հեռանկարներով կդառնա ռուսական, - խորհում էր դեսպանը, - կամ էլ այն կփրկվի Եվրոպայի համար՚:74

Բրիտանական դիվանագիտությունն ու հրամանատարությունը ծրագրում էին հատուկ միավորումներ ստեղծել, որոնք կազմված լինեին կայսրության քրիստոնյա հպատակներից, ինչպես նաև լեհ, հունգար և իտալացի էմիգրանտներից: Ավելին, Ռոտշիլդի բանկի ներկայացուցիչները առաջ էին քաշում կայսրության հրեա հպատակներից կազմված առանձին զորամիավորում ստեղծելու գաղափարը, որը համապատասխանում էր Բրիտանիայի հովանավորության ներքո հրեաների` Պաղեստինում բնակեցման ծրագրերին: Սակայն նման գաղափարների իրագործմանը հակադրվում էր սուլթանական կառավարությունը, անհանգստանալով, որ այդ զորամիավորումները կարող են դուրս գալ թուրքական իշխանությունների հսկողությունից և վերածվել հզոր զենքի Բրիտանիայի ձեռքում:75

Բրիտանական դիվանագիտության ճնշման տակ, անգլո-ֆրանսա-թուրքական ռազմական պայմանագրի ստորագրումից չորս օր առաջ, 1854 թ. մարտի 8-ին, Ռեշիդ փաշան Թուրքիայում հավատարմագրված մեծ տերությունների դեսպաններին հանձնեց հատուկ հուշագիր, ուր ներկայացված էր սուլթանի ծրագիրը` կայսրության քրիստոնյա հպատակների վիճակի բարելավման վերաբերյալ: Համաձայն այդ փաստաթղթի սուլթանը պարտավորվում էր. ա/ վերացնել ոչ մահմեդական հպատակներից գանձվող հարկի (հարաջ) բոլոր տեսակները և սահմանել նոր ընդհանուր հարկ կայսրության բոլոր հպատակների համար. բ/ վարչական և իրավական միջոցներով երաշխավորել կայսրության բոլոր հպատակների` առանց բացառության, լիարժեք քաղաքացիական հավասարությունը. գ/ քրիստոնյա հպատակներին շնորհել բարձր քաղաքացիական և զինվորական պաշտոններ զբաղեցնելու իրավունք. դ/ սեփականություն ձեռք բերելու իրավունք տրամադրել կայսրությունում բնակվող քրիստոնյաներին և օտարերկրյա հպատակներին. ե/ պաշտամունքային շինությունների կառուցման և պահպանման հնարավորություններ ապահովել կայսրության բոլոր համայքների համար:76 Ռազմական դաշինքի հիմնական նախապայման հանդիսացող այս փաստաթուղթը հնարավորություն ընձեռեց բրիտանական

______________________
74 Шеремет В.И. Նշվ. աշխ., էջ 173-174:
75 Նույն տեղում, էջ 220-221:
76 Նույն տեղում, էջ 205-206:

[ էջ 45 ]

դիվանագիտությանը` Ռուսաստանի մերձավորարևելյան քաղաքականության հետագա սահմանափակման, Օսմանյան կայսրության ներքին քաղաքական իրավիճակի վրա տերությունների կողմից ընդհանուր հսկողություն հաստատելու ճանապարհին:

Այդ քաղաքականության տրամաբանական շարունակությունն էր 1854 թ. ապրիլի 9-ին Ավստրիայի, Ֆրանսիայի, Մեծ Բրիտանիայի և Գերմանիայի ներկայացուցիչների կողմից Վիեննայում ստորագրված համաձայնագիրը: Համաձայն այդ փաստաթղթի, Օսմանյան կայսրության տարածքային ամբողջականության պահպանումը, ռուսական զորքերի դուրս բերումը Դանուբյան իշխանապետություններից և քրիստոնյաների հպատակների քաղաքացիական ու կրոնական իրավունքների պաշտպանությունը դառնում էին ստորագրող կողմերի քաղաքականության հիմնական սկզբունքները:77

Նույն հիմնադրույթները տերությունների ներկայացուցիչների կողմից հաստատվեցին Վիեննայում, մայիսի 23-ին ստորագրված 6-րդ արձանագրության 2-րդ կետում: Փաստաթղթում նշվում էր.«...Օսմանյան կայսրության ամբողջականությունը և նրա գրավված տարածքի մի մասից ռուսական զորքերի դուրս բերումը մնում են և շարունակելու են մնալ չորս տերությունների դաշինքի անփոփող և հաստատուն խնդիրը:78

1854 թ. դեկտեմբերի 28-ին Ավստրիայի, Ֆրանսիայի և Մեծ Բրիտանիայի լիազոր ներկայացուցիչները հուշագիր են ներկայացնում Ավստրիայում Ռուսաստանի դեսպանորդ Ալեքսանդր Գորչակովին` Ռուսաստանի հանդեպ տերությունների պահանջների վերաբերյալ: Առաջին կետով նրանք պահանջում էին ռուսական կառավարությունից հրաժարվել Մոլդովայի, Վալախիայի և Սերբիայի միակողմանի հովանավորությունից, հաստատելով բոլոր մեծ տերությունների հսկողությունն այդ տարածքների վրա: Երկրորդ կետը վերաբերվում էր Դանուբ գետով ազատ նավարկության խնդրին: Մյուս պահանջը վերաբերվում էր Օսմանյան կայսրությունը եվրոպական հավասարակշռության առարկա դարձնելուն և Սև ծովում Ռուսաստանին մենաշնորհի կարգավիճակից զրկելու խնդրին: Չորորդ կետում նշվում էր, որ, յուրովի մեկնաբանելով Քուչուք-Քայնարջիի ռուս-թուրքական պայմանագիրը, Ռուսաստանը պաշտոնապես իր վրա էր վերցրել Օսմանյան կայսրության

_________________________
77 Eastern Papers. Part V111. Protocol signed at Vienna on the 8th of April, 1854, by the Representatives of Austria, France, Great Britain and Prussia. London, 1854, p. 2.
78 Eastern Papers. Part 1X. Protocol signed at Vienna on the 23rd of May, 1854 by the Representatives of Austria, France, Great Britain and Prussia. London, 1854, p. 2.

[ էջ 46 ]

քրիստոնյա հպատակների հովանավորությունը, ինչը վտանգում է երկրի ինքնիշխանությանն ու ամբողջականությանը: Նշվում էր, որ մեծ տերությունների պահանջով սուլթանը համապատասխան միջոցառումներ է իրականացնում քրիստոնյաների կրոնական իրավունքները հարգելու և հավասարեցնելու ուղղությամբ:79

1855 թ. փետրվարի 22-ին Կլարենդոնը հրահանգ է իջեցնում Վիեննայում բրիտանական ներկայացուցիչ Ռասսելին, որում Եվրոպայի խաղաղությունն ապահովելու, Օսմանյան կայսրությունը եվրոպական հավասարակշռության առարկա դարձնելու, Դանուբյան վիլայեթներից ռուսական զորքերը դուրս բերելու, տերությունների նավատորմերը Սև ծովում ազատ նավարկելու, թուրքական բանակն ու նավատորմը ուժեղացնելու խնդիրներից բացի, անդրադառնում է կայսրության քրիստոնյա հպատակների իրավիճակի հարցին: Մասնավորապես նշվում էր, որ առաջնահերթ խնդիրներից մեկն է հակամարտող մահմեդականության և քրիստոնեության «հաշտեցումն ու ներդաշնակության» ապահովումը: Կայսրության քրիստոնյա հպատակների հարցով Բարձր Դռան հետ հարաբերվելիս քրիստոնյա տերություններից պահանջվում է զգուշություն, հրաժարում զգացմունքներից և ինքնահսկողություն: Նպատակ ունենալով ապահովել ու պահպանել խաղաղությունը Թուրքիայում, Եվրոպայի տերությունները պետք է հրաժարվեն իրենց բոլոր «աղանդավորական նախապաշարումներից» և կայսրության բոլոր քրիստոնյա հպատակների հանդեպ իրականացնեն հավասար քաղաքականություն, սուլթանական իշխանություններից պահանջելով կրոնական իրավունքների ապահովում անխտիր բոլոր քրիստոնյաների համար: Ցանկալի կլիներ, շարունակում է Կլարենդոնը, որ սուլթանը պաշտոնապես վերացնի օրենքներով սահմանված բոլոր տարբերությունները մահմեդական ու քրիստոնյա հպատակների միջև և պաշտոնապես տեղյակ պահի տերություններին այդ հարցերին վերաբերող որոշումների մասին:80

Մայիսի 13-ին Մեծ Բրիտանիայում Օսմանյան կայսրության դեսպան Մուսուրուս փաշան ներկայացնում է Կլարենդոնին Ալի փաշայի հուշագիրը կայսրության քրիստոնյա փոքրամասնությունների կրոնական իրավունքների վերաբերյալ: Հուշագրում նշվում էր, որ

______________________
79 Eastern Papers. Part X111. Papers relating to the Negotiations at Vienna on the Eastern Question. London, 1855, p. 2.
80 Eastern Papers. Part XV1. Instructions to Lord John Russell on Proceeding to Vienna. London, 1855, pp. 1-3.

[ էջ 47 ]

կայսրության քրիստոնյա հպատակների կրոնական պաշտպանության հարցը, որը շահարկվում է Ռուսաստանի կողմից, «կարող է ամենից վտանգավոր հարվածը հասցնել սուլթանի ինքնիշխան իրավունքներին և օրինավոր հեղինակությանը»: Ռուսաստանը քողարկում է իր տարածքային պահանջատիրությունը Օսմանյան կայսրության հանդեպ քրիստոնյաների կրոնական իրավունքների պաշտպանությամբ, Ռուսաստանի կողմից սանձազերծված վերջին պատերազմը գնահատվում է որպես «կրոնական խաչակրաց արշավանք»: Ալի փաշան նշում է, որ երկար տարիներ Ռուսաստանը «ակտիվ և հաջող» կերպով փորձել է մոլորեցնել Եվրոպան այս հարցում, քողարկելով իր քաղաքական ծրագրերը կրոնական խնդրով: Ռուսաստանի գլխավոր նպատակն է` փլուզել Օսմանյան կայսրությունը, ստեղծել իրեն հպատակ երկրներ և իշխել: Կայսրության սուլթանները, ասվում է փաստաթղթում, շնորհել են հպատակ քրիստոնյաներին բոլոր իրավունքները, թեև կարող էին օգտագործել իրենց անսահմանափակ իշխանությունն ընդդեմ նվաճված ժողովուրդների կրոնի: Իհարկե, կայսրության տարածքում, տարբեր ժամանակներում տեղի են ունեցել բռնության դեպքեր, սակայն դրանք հանդիսացել են ժողովուրդների տարբերության, պատերազմների և նվաճումների հետևանք: Նշվում էր, թե` հնարավոր է նաև, որ անցյալում մահմեդականներն իրագործել են ճնշման քաղաքականություն քրիստոնյաների հանդեպ: Դա տեղի է ունեցել ենիչերների օրոք: Սակայն այսօր Թուրքիան փոխված է, համեմատած մյուս պետությունների հետ նրա զարգացումն ակնհայտ է: Ներկայիս իշխանությունները երբեք չեն փորձելու ուժի միջոցով դավանափոխելու ոչ մահմեդական հպատակներին: Բարձր Դուռը հաստատում է իր ցանկությունը հավասարեցնելու ոչ մահմեդական ազգությունների իրավունքներն ու իրագործելու է այդ սկզբունքը: Օգտագործելով ուղղափառ քրիստոնյաներին պաշտպանելու գաղափարը, Ռուսաստանը ցանկանում է բարոյական հարված հասցնել ինքնիշխանությանը, ինչն ավելի վտանգավոր է նրա գոյատևման համար, քան թե կարևոր տարածքների կորուստը: Եվրոպայի աջակցությամբ Բարձր Դուռն ամեն կերպ պայքարելու է Ռուսաստանի նման նկրտումների դեմ:81

Ալի փաշայի հուշագիրը ստանալուն պես Կլարենդոնը հրահանգ է իջեցնում Կաննինգին, պարզաբանելով Մեծ Բրիտանիայի կառավարության դիրքորոշումը Օսմանյան կայսրության քրիստոնյա փոքրամասնությունների իրավունքների հարցում:

______________________________
81 Eastern Papers. Part XV111..., pp. 8-11.

[ էջ 48 ]

Հինգ եվրոպական տերությունների կողմից ներկայացվող պահանջներն այդ խնդրում չպետք է որևէ դժվարություն պատճառեն Բարձր Դռանը և վտանգեն Թուրքիայի անկախությունը: Խնդրի ճիշտ լուծումը կայանում է նրանում, որ օգտագործելով իր սեփական ինքնիշխան իրավունքը սուլթանը պետք է քրիստոնյա հպատակների համար իրագործի բոլոր խոստումները և պաշտոնապես հաղորդի դաշնակիցներին իր բոլոր գործողությունների մասին: Այնուհետև Կլարենդոնը դեսպանին է փոխանցում հարցերի այն ցանկը, որը պետք է ներկայացվեր սուլթանական իշխանություններին. ա/ կայսրության ոչ մահմեդական հպատակները պետք է հնարավորություն ունենան հասնելու բարձր կոչումների բանակում. բ/ ոչ մահմեդականների վկայությունները պետք է հաշվի առնվեն ինչպես քաղաքացիական, այնպես էլ քրեական գործերում. գ/ խառը դատարանների ստեղծում բոլոր այն դեպքերում, երբ գործի մեջ մասնակից են մահմեդականներ և ոչ մահմեդականներ. դ/ քրիստոնյա խորհրդատուի նշանակում բոլոր մահմեդական նահանգապետերին կից, որին պետք է իրավունք վերապահվի ազատորեն բողոքելու նահանգապետի անօրինական գործունեության դեմ. ե/ քրիստոնյաները իրավունք պետք է ունենան զբաղեցնելու ամեն տեսակի քաղաքացիական կամ զինվորական պաշտոններ. զ/ գոյություն ունեցող համակարգի վերացում, որը հնարավորություն է տալիս պաշտոնի վաճառք կամ գնում:

Բրիտանական կառավարությունը գտնում էր, որ սուլթանական իշխանությունները պետք է հանդուրժողականություն հանդես բերեն ոչ միայն ոչ մահմեդական կրոնի հանդեպ, այլև` պատժամիջոցների համակարգ ստեղծեն ստիպողական դավանափոխության դեպքերի հանդեպ:

Փաստաթղթի վերջում նշվում էր, որ միմիայն նման գործելակերպով սուլթանը կարող է ապահովել Եվրոպայի հասարակական կարծիքի աջակցությունը:82

Հունիսի 19-ին բրիտանական արտգործնախարարությունը շրջաբերական է իջեցնում իր արտասահմանյան ներկայացուցչություններին Վիեննայում տեղի ունեցող համաժողովի արդյունքների վերաբերյալ, ուր քննարկվում էին Ռուսաստանի հետ խաղաղություն հաստատելու առաջարկությունները: Համաժողովի ընթացքում Բրիտանիան և նրա դաշնակիցները որոշեցին. ա/ Ռուսաստանը պետք է զրկվի Թուրքական կայսրության շրջանների ներքին գործերին միջամտելու բացառիկ իրավունքից. բ/ Ռուսաստանը պետք է

_________________________
82 Նույն տեղում, էջ 12-13:

[ էջ 49 ]

զրկվի նաև Դանուբի գետաբերանի բացառիկ հսկողության իրավունքից, որն անցնելու է բոլոր մեծ տերություններին. գ/ Թուրքական կայսրությունը մասն պետք է կազմի եվրոպական հավասարակշռության համակարգի, ինչը նշանակում է` պետք է միջոցներ ձեռնարկվեն վերջ դնելու Ռուսաստանի գերակշռությանը Սև ծովում. դ/ Ռուսաստանի հավակնությունները` պաշտոնապես պաշտպանելու կայսրության քրիստոնյա հպատակներին, չպետք է ընդունվեն: Տերությունները պետք է օգտագործեն իրենց ազդեցությունը, որպեսզի սուլթանը հաստատի և իրագործի քրիստոնյա հպատակների կրոնական իրավունքների պաշտպանության պարտավորությունները:83

Նույն փաստաթղթում արտգործնախարարությունը հաստատում էր Մեծ Բրիտանիայի քաղաքականությունը Օսմանյան կայսրության քրիստոնյա փոքրամասնությունների հանդեպ: Նշվում էր, որ Անգլիան և Ֆրանսիան նույն դիրքորոշումն ունեն այս հարցում և պաշտպանելու են Վիեննայի համաժողովում ընդունված որոշման դ կետի դրույթները, այն է` ոչ մի պետություն, մասնավորապես Ռուսաստանը, այս հարցում առավելություն ունենալ չի կարող: Հարցը ստեղծված է արհեստականորեն, քանի որ մինչև պատերազմը իր քրիստոնյա հպատակների հանդեպ սուլթանն իրագործում էր «իմաստուն և բնականոն» քաղաքականություն: Այնուհետև նշվում էր, որ Քայնարջիի պայմանագրով սուլթանը պետք է պաշտպաներ քրիստոնեական կրոնն ու նրա եկեղեցիները, սակայն Ռուսաստանն իրեն է վերապահել սուլթանի և նրա քրիստոնյա հպատակների հարաբերություններին միջամտելու իրավունքը, հայտարարելով, թե պայմանագրի կետերը խախտվում են սուլթանի կողմից: Եթե նման քաղաքականությունը շարունակվի, Արևմուտքը ականատես կդառնա Թուրքական կայսրության փլուզմանն ու նրա փլատակների վրա Ռուսաստանի գերիշխանության հաստատմանը:84

1855 թ. սեպտեմբերի 7-ին Ֆրանսիայում Բրիտանիայի դեսպան Քոուլին Կլարենդոնին հաղորդում էր, որ իր մոտ ընդունելության էր եկել «Կրոնական ազատության բարեկամների» պատվիրակությունը: Ընկերությունը Փարիզում հավաք էր կազմակերպել Քալլինգ Էրդլիի նախագահությամբ և ընդունել դիմում, որը և ներկայացվել էր դեսպանին: Դիմումը ստորագրված էր Եվրոպայի տարբեր պետությունների քաղաքացիների կողմից:

_____________________________
83 Eastern Papers. Part XV. Communications with the Austrian Government. London, 1855, p. 41.
84 Նույն տեղում. էջ 44:

[ էջ 50 ]

Բրիտանական կառավարությունից խնդրվում էր օգտագործել իր ազդեցությունն ու հեղինակությունը Թուրքական կայսրությունում ամբողջական կրոնական ազատության պայմաններ ստեղծելու և, մասնավորապես, կրոնափոխության պատճառով պատիժը վերացնելու համար:85

1855 թ. աշնան ամիսներին բրիտանական դիվանագիտությունը աշխուժացրեց իր ջանքերը, պահանջելով թուրքական իշխանություններից բարելավել քրիստոնյա հպատակների վիճակը, վերացնել կրոնական հողի վրա ճնշումն օրինականացնող ակտերը, հաստատել խղճի ազատություն և կրոնի հավասարություն: Բրիտանական քաղաքականության հիմնական նպատակն էր` մինչև խաղաղության բանակցությունների սկիզբն օսմանյան իշխանությունների հետ լուծել քրիստոնյա հպատակների իրավիճակին վերաբերող բոլոր վիճելի հարցերը:

Սեպտեմբերի 17-ին Կլարենդոնը Կաննինգին գրում էր, թե հարկավոր է Բարձր Դռան հետ վերջնականապես լուծել դավանափոխության համար պատժի վերացման հարցը: Մի քանի տարի առաջ կառավարությունը բրիտանական դեսպանին վստահեցրել էր, որ վերացնելու է օսմանյան այն օրենքը, որով նախատեսվում է ծանրագույն պատիժ քրիստոնյա դարձած մահմեդականներին:

Կլարենդոնը հրահանգում է դեսպանին Բարձր Դռան ուշադրությունը հրավիրել այդ հարցի վրա: Քրիստոնյա տերությունները, որոնք «մեծ ջանքեր են թափում և հսկայական զոհողությունների ենթարկվում Թուրքական կայսրությունը փլուզումից ու կործանումից փրկելու համար», չեն կարող թույլ տալ նման օրենքի գոյությունն ու կիրառումն իրենց կրոնակիցների հանդեպ: Կլարենդոնը նշում էր, որ բրիտանական կառավարությունը թուրքական իշխանություններից պահանջում է նման օրենքների անհապաղ վերացում:86

Նույն օրը Կլարենդոնը նման բովանդակությամբ նամակ է հղում Քոուլիին, նշելով այդ խնդրում բոլոր մեծ տերությունների և, մասնավորապես, Ֆրանսիայի հետ համագործակցության ու համատեղ քայլերի ձեռնարկման անհրաժեշտությունը: Սեպտեմբերի 25-ին Քոուլին հաղորդում էր ֆրանսիական կառավարության համաձայնության մասին:87

________________________
85 Eastern Papers. Part XV111..., p. 19.
86 Նույն տեղում, էջ 23-24:
87 Նույն տեղում, էջ 25:

[ էջ 51 ]

Ի կատարումն Կլարենդոնի հանձնարարության, դեսպան Կաննինգը հոկտեմբերին հանդիպումներ է ունենում կայսրության արտգործնախարար Ֆուադ փաշայի և մեծ վեզիր Ալի փաշայի հետ, խստորեն պահանջում նրանցից վերացնել կրոնափոխության համար պատժի կիրառումը: Ֆուադ փաշան հավաստիացնում է դեսպանին, որ ընդհանրապես տեղեկություններ չունի կրոնափոխության հետևանքով Հալեպում և Ադրիանապոլսում կատարված մահապատիժների վերաբերյալ, որ իր կառավարությունը ջանք չի խնայում, որպեսզի նման դեպքեր այլևս տեղի չունենան: Նա համաձայն չէր դեսպանի կարծիքի հետ այն մասին, թե կայսրության բողոքականները ոչ բարեհաճ վերաբերմունքի են արժանանում: Հակառակը, Ֆուադ փաշայի կարծիքով, բողոքականության սկզբունքները մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում, որի համար Բարձր Դուռը քաջալերում է այդ կրոնը:

Եվ Ֆուադ փաշան և Ալի փաշան հավաստիացնում են բրիտանական դեսպանին, որ Բարձր Դուռը ձեռնարկել է բոլոր հնարավոր միջոցները խղճի ազատության, կրոնի հավասարության բնագավառում, ինչով վերացված է համարվում դժգոհության հիմնական առարկան: Ներկայումս բոլոր դժվարությունների ու խնդիրների պատճառը ոչ կատարյալ վարչական համակարգի գործունեությունն է, որից հավասարաչափ տուժում են ինչպես քրիստոնյաներն, այնպես էլ մահմեդականները: Օսմանյան ղեկավարները հավաստիացնում էին բրիտանական դեսպանին, որ կայսրությունում պատիժը կիրառվում է միայն աստծո կամ կրոնի հանդեպ անարգանքի դեպքում:88

Բրիտանական դեսպանի նախաձեռնությամբ 1856 թ. հունվարի սկզբին Ալի-փաշայի տանը տեղի ունեցավ քրիստոնյա հպատակների իրավիճակին նվիրված հանդիպում, որին մասնակցում էին Ֆուադ փաշան, Ավստրիայի և Ֆրանսիայի դեսպանները: Իր ելույթում Կաննինգը նշեց, որ օսմանյան կառավարությունը ներքին և արտաքին ոլորտներում հաջողությունների կհասնի միայն այն դեպքում, երբ վերջնականապես կհրաժարվի «կրոնական բացառիկության» և «ազգի առավելության» սկզբունքներից, կստեղծի լիարժեք պայմաններ` «ազգային միասնականության և ուժի» գաղափարի ձևավորման համար: Մատնանշելով այդ ճանապարհին առաջացող դժվարություններն ու խնդիրները` վարչական համակարգի անկատարությունը, տեղական իշխանությունների դիմադրությունը, կայսրության ազգային և կրոնական բազմազանությունն ու

__________________________
88 Նույն տեղում, էջ 27-28:

[ էջ 52 ]

հակասությունները, դեսպանը գտնում էր, որ օսմանյան կառավարությունը պետք է ձեռնարկի բոլոր հնարավոր միջոցները` մինչև խաղաղության գործընթացի սկիզբը ձերբազատվելու չլուծված խնդիրներից: Կաննինգի կարծիքով, դա քրիստոնյա հպատակների վրա Ռուսաստանի բացառիկ հովանավորչությունից ազատվելու միակ միջոցն է:89

Հունվարի 14-ին Կլարենդոնին ուղղված հուշագրում բրիտանական դեսպանը գրում էր, որ Օսմանյան կայսրության անկախությունն ու ամբողջականությունը կախում ունեն Բարձր Դռանն ամեն տեսակի վտանգից հեռու պահելու բարեկամ և դաշնակից եվրոպական տերությունների մնայուն քաղաքականությունից: Ամենայն հավանականությամբ, շարունակում էր դեսպանը, կայսրության և տերությունների միասնական գործողությունները ուշ թե շուտ կավարտվեն խաղաղության գործընթացով` «Եվրոպայի ցանկությամբ և Թուրքիայի պահանջով»: Ըստ Կաննինգի, պետք է շուտափույտ կերպով մշակել խաղաղության գործընթացի սկզբունքներն ու ձեռնարկել միջոցառումներ, որոնք «շահավետ արդյունք կապահովեն խնամքի և զոհողությունների առարկա դարձած այդ կայսրության համար»: Դեսպանը համոզված էր, որ կայսրության վերածնունդն իրականություն կարող է դառնալ միայն մահմեդականների ու քրիստոնյաների տարբերությունների վերացման, վարչական և ազգային բարենորոգումների զուգահեռ կիրառման դեպքում:90

Այդ նպատակով բրիտանական դեսպանությունը պատրաստում է կայսրության քրիստոնյա փոքրամասնությունների վիճակը բարելավող բարենորոգումների ծրագիր, որը քննարկվում է հունվարի 16-ին ֆրանսիական դեսպանությունում` Մեծ Բրիտանիայի, Ֆրանսիայի և Ավստրիայի դեսպանների հերթական հանդիպման ընթացքում: Որոշակի փոփոխություններ և լրացումներ կատարելուց հետո դեսպանները նույն օրը քննարկում են ծրագիրը մեծ վեզիրի և երկու թուրք նախարարների հետ:91 Հաշվի առնելով թուրք պաշտոնյաների դիտողությունները, դեսպանները վերջնական տեսքի են բերում այն և ներկայացնում Բարձր Դռանը: Փաստաթղթում առաջարկվում էր. 1/ ձեռնարկել գործուն միջոցներ Գյուլհանեի Հաթթը Շերիֆի և Թանզիմաթի օրենքներով կայսրության բոլոր

___________________________
89 Նույն տեղում, էջ 32-33:
90 Նույն տեղում, էջ 38-39:
91 Նույն տեղում, էջ 42:

[ էջ 53 ]

հպատակների համար սահմանված հավասար իրավունքների ապահովման ուղղությամբ. 2/ ճանաչել և պահպանել ոչ մահմեդական համայնքներին նախկինում տրված ու խոստացված կրոնական բոլոր արտոնությունները. 3/ բոլոր ոչ մահմեդական համայնքները պետք է իրենց արտոնությունները և գործող կանոնադրությունները համապատասխանեցնեն իրականացվող բարենորոգումների, քաղաքակրթության և ժամանակի ոգու հետ. 4/ բոլոր ոչ մահմեդական համայնքներին պետք է իրավունք վերապահվի, առանց որևէ արգելքի, վերանորոգելու և կառուցելու եկեղեցիներ, դպրոցներ, հիվանդանոցներ, գերեզմանատներ. շինությունների նախագծերը, ըստ ընդունված կարգի, պետք է հաստատվեն համայնքի հոգևոր ղեկավարության և Բարձր Դռան կողմից. 5/ համապատասխան օրենքով բացառել ոչ մահմեդական համայնքների կրոնի, լեզվի և ազգության ոտնահարումը. 6/ արգելել պատիժը կրոնական համոզմունքների համար. 7/ բոլոր հպատակները, առանց բացառության, հանրային աշխատանքի հնարավորություն պետք է ունենան` իրենց կարողություններին և արժանիքներին համապատասխան. 8/ բոլոր հպատակները, առանց բացառության, հնարավորություն պետք է ունենան ուսում ստանալու կայսրության քաղաքացիական և ռազմական ուսումնական հաստատություններում. 9/ մահմեդականների և ոչ մահմեդականների քաղաքացիական կամ քրեական դատավեճերը պետք է լուծում ստանան խառը դատարանների կողմից. 10/ քրեական, քաղաքացիական և առևտրական օրենքներն ու խառը դատարանների գործունեության կանոնակարգը պետք է ամփոփվեն կայսրությունում օգտագործվող տարբեր լեզուներով թարգմանված օրենսգրքում. 11/ անհապաղ բարելավել բանտային համակարգը. 12/ բարենորոգումների ընդհանուր ծրագրին համապատասխան վերակառուցել ոստիկանության աշխատանքը. 13/ ոչ մահմեդական հպատակները հավասար պարտականություններ պետք է կրեն զինվորական ծառայության օրենքի առջև. 14/ վերամշակել նահանգային և առևտրական խորհուրդների կանոնադրությունն, ապահովելով մահմեդական և ոչ մահմեդական համայնքների ներկայացուցիչների ազատ ընտրությունները. 15/ սեփականության գնումը, վաճառքը և տնօրինումը կարգավորող օրենքների կիրառումը պետք է տարածվի կայսրության բոլոր հպատակների վրա. 16/ հարկային համակարգի բարելավում, նկատի առնելով հպատակների հավասարությունն օրենքի առջև. 17/ բոլոր համայնքների ղեկավարները և Բարձր Դռան կողմից նշանակված ներկայացուցիչները պարտադիր կերպով պետք է մասնակցեն Արդարադատության Գերագույն Խորհրդի քննարկումներին, ինչպես նաև օժտված լինեն իրենց տեսակետներն ազատորեն արտահայտելու և

[ էջ 54 ]

քվեարկելու իրավունքով. 18/ խստագույնս կիրառել օրենքները կաշառակերության և կեղեքումների դեմ:92

Բրիտանական դիվանագիտության գործունեության շնորհիվ փետրվարի 21-ին, Փարիզի վեհաժողովի նախօրյակին, հրապարակվեց կայսրության փոքրամասնությունների արտոնություններին վերաբերող սուլթանի շնորհագիրը (Հաթթը Հումայունը): Մասնավորապես հայտարարվում էր, որ սուլթանի բոլոր ջանքերն ուղղված են «բոլոր հպատակների երջանկության» ապահովմանը, «որոնք` բոլորն էլ, ինձ համար հավասար են, հարաբերվում են ինձ հետ հավասարապես, կապված են միմյանց հետ հայրենասիրական ջերմագին կապերով և ստեղծում են միջոցներ` կայսրության բարեկեցությունը բարձրացնելու նպատակով»: Փաստաթղթում նշվում էր, որ Գյուլհանեի Հաթթը Հումայունով խոստացված և Թանզիմաթով հաստատված` կայսրության հպատակների իրավունքները, անկախ դասակարգից կամ կրոնից, ներկայումս վավերացվում ու ամփոփվում են, ձեռնարկվում են արդյունավետ և կոնկրետ միջոցառումներ` դրանք իրագործելու համար: Նախորդ սուլթանների կողմից քրիստոնյա կամ այլ ոչ մահմեդական համայնքներին շնորհված բոլոր արտոնությունները ներկայումս պետք է պահպանվեն և պաշտպանվեն: Բարձր Դուռը պարտադիր կերպով պետք է ընդունի կրոնական ղեկավարների կողմից հաստատված համայնքային շինությունների նախագծերը: Բոլոր հպատակներին իրավունք է վերապահվում ընտրելու իրենց կրոնը, ոչ մի հպատակ ստիպողաբար չի կարող այն փոխել: Կայսրության բոլոր հպատակներին, առանց բացառության, իրավունք է վերապահվում ծառայելու հանրային հիմնարկություններում, ուսանելու քաղաքացիական կամ ռազմական դպրոցներում, զբաղվելու գիտությամբ, առևտրով և արվեստով:

Շնորհագիրը նախատեսում էր նաև ոստիկանության, հարկային և արդարադատության համակարգերի բարենորոգում: Համաձայն փաստաթղթի, երկրում պետք է փոփոխություններ կատարվեն նաև ֆինանսական համակարգում` հիմնադրվեն դրամատներ, կառուցվեն նոր ճանապարհներ և ջրանցքներ93:

Այսպիսով, սուլթանի շնորհագիրը փաստորեն ամբողջապես կրկնում էր բրիտանական դեսպանի կողմից պատրաստված հուշագիրը: Իրականում 1856 թ. Հաթթը

_________________________
92 Նույն տեղում, էջ 49-51:
93 Eastern Papers. Part XVII. Firman and Hatti-Sherif by the Sultan, relative to Privilegies and Reforms in Turkey. London, 1856, pp. 4-7.

[ էջ 55 ]

Հումայունը հետապնդում էր մեկ հիմնական նպատակ` կայսրության ժողովուրդների աստիճանական ձուլում: Ընդ որում, այդ շրջանի թուրք ղեկավարները ձուլման քաղաքականությունը համարում էին կայսրության տարածքային ամբողջականության պահպանման և քրիստոնյա ժողովուրդների ազգային ազատագրական շարժման դեմ պայքարի միակ միջոցը:

Օսմանյան կայսրության քրիստոնյա փոքրամասնությունների իրավիճակին վերաբերող քննարկումները Փարիզի վեհաժողովի ընթացքում տեղի ունեցան բրիտանական դիվանագիտության կողմից նախատեսված ծրագրով: Կլարենդոնը հանդես էր գալիս բացառապես Թուրքիայի շահերի պաշտպանության օգտին, համարելով, որ ազգային փոքրամասնություններին վերաբերող բոլոր առաջարկությունները անհրաժեշտ է քննարկել կայսրության բարենորոգումների ծրագրին համապատասխան: Իր հերթին, օսմանյան դիվանագիտությունը, պաշտպանելով Վիեննայի փաստաթղթերի հիմնադրույթները քրիստոնյա փոքրամասնությունների նկատմամբ Ռուսաստանի հովանավորության մասին, քննարկումների ընթացքում պայքարում էր քրիստոնյա հպատակների վերաբերյալ որևէ հիշատակումների դեմ:94

Համաժողովի առաջին արձանագրության մեջ նշվում էր. «Դռան քրիստոնյա հպատակների իրավունքները պետք է պաշտպանվեն առանց վնաս հասցնելու սուլթանական թագի անկախությանն ու արժանապատվությանը: Սուլթանի քրիստոնյա հպատակներին կրոնական և քաղաքական իրավունքներ շնորհելու հարցի շուրջ քննարկումներ են ընթանում Ավստրիայի, Ֆրանսիայի, Մեծ Բրիտանիայի և Բարձր Դռան միջև»: Փետրվարի 28-ի նիստի ընթացքում Ալի փաշան պահանջեց, որ կայսրության քրիստոնյա հպատակների հարցն ընդհանրապես հանվի օրակարգից, քանի որ սուլթանի Հաթթը Հումայունը վերականգնել է ոչ մահմեդական հպատակների կրոնական արտոնություններն ու հայտարարել բարենորոգումների անցկացման մասին: Սակայն Ռուսաստանի և Ավստրիայի ներկայացուցիչների պնդմամբ որոշվեց համաժողովի վերջնական փաստաթղթում հատուկ կետ մտցնել կայսրության քրիստոնյա հպատակների իրավիճակը բարելավելու վերաբերյալ95: Նույն օրը Կլարենդոնը Կաննինգին

_______________________________
94 Шеремет В.И. Նշվ. աշխ., էջ 244-247:
95 Protocol of Conferences held at Paris relative to the General Treaty of Peace. London, 1856, p. 8.

[ էջ 56 ]

հանձնարարում էր բրիտանական կառավարության անունից շնորհավորել Բարձր Դռանն «իմաստուն և օգտակար բարենորոգումների ընդունման կապակցությամբ» և հույս հայտնել, որ սուլթանական կառավարությունը ջանք չի խնայի իրագործելու դրանք կյանքում, ապահովելու կայսրության ոչ մահմեդական հպատակների բարեկեցությունն ու իրավունքները:96

Մարտի 25-ի նիստի ընթացքում Ռուսաստանի ներկայացուցիչը փորձում էր համոզել ներկաներին, որ իր պետությունը հատուկ հետաքրքրություն ունի Օսմանյան կայսրության քրիստոնյա հպատակների հանդեպ, առաջարկելով ընդունել ռուսական շահերին համապատասխանող ձևակերպում: Ռուսական պատվիրակության դիրքորոշմանը հակադրվեց բրիտանական դեսպանը, պարտադրելով ընդունել արևմտյան տերությունների կողմից պատրաստված հոդվածի տարբերակը97: Համաձայն Փարիզի պայմանագրի 9-րդ հոդվածի, սուլթանն իր քրիստոնյա հպատակների վիճակը բարելավելու հատուկ շնորհագիր է ստորագրել և այդ իսկ պատճառով «պայմանավորվող տերությունները ճանաչում են սույն տեղեկատվության մեծագույն կարևորությունը, ինչը ոչ մի պարագայում իրավունք չի տալիս այդ տերություններին միջամտելու, միասնաբար կամ առանձին, սուլթանի հարաբերություններին իր հպատակների հետ, ինչպես նաև` իր կայսրության ներքին գործերին»:98

Փարիզի պայմանագրում, որն ամփոփեց Ղրիմի պատերազմի արդյունքները, նշում չկար Արևմտյան Հայաստանի մասին, սակայն այն անմիջականորեն վերաբերում էր արևմտահայության հետագա ճակատագրին: Պարտություն կրելով պատերազմում, ռուսական բանակն այնուամենայնիվ հաղթանակ էր տարել Կովկասյան ռազմաճակատում, գրավել Կարսն ու հայաշատ այլ շրջաններ: Ռուսաստանի ռազմական հաջողություններն ի չիք դարձվեցին Փարիզում, հիմնականում բրիտանական դիվանագիտության քաղաքականության շնորհիվ: Օսմանյան կայսրությանը վերադարձվեցին ռուսական բանակի կողմից գրավված տարածքները:

________________________
96 Turkey No 17 (1877). Instructions addressed to Her Majesty`s Embassy at Constantinople respecting financial and administrative Reforms and the Protection of Christians in Turkey, 1856-1875. London, 1877, Part 1, p. 5.
97 Նույն տեղում, էջ 57-58:
98 Сборник договоров России с другими государствами. 1856-1917. М., 1952, с, 25-26.

[ էջ 57 ]

4. ԲՐԻՏԱՆԱԿԱՆ ԴԻՎԱՆԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ՕՍՄԱՆՅԱՆ ԿԱՅՍՐՈՒԹՅԱՆ ՔՐԻՍՏՈՆՅԱ ՓՈՔՐԱՄԱՍՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԻՐԱՎՈՒՆՔՆԵՐԻ ՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐԸ 19-ՐԴ ԴԱՐԻ 50-ԱԿԱՆ ԹԹ. ՎԵՐՋԻՆ - 70-ԱԿԱՆ ԹԹ. ՍԿԶԲԻՆ

Ղրիմի պատերազմի արդյունքում բրիտանական դիվանագիտությունն էլ ավելի ամրապնդեց իր դիրքերն Օսմանյան կայսրությունում, սահմանափակելով իր գլխավոր հակառակորդի` Ռուսաստանի մերձավորարևելյան քաղաքականությունը: Թեև Օսմանյան կայսրությունը ձևականորեն հայտնվեց պատերազմում հաղթանակած երկրների շարքում և մտավ տերությունների «եվրոպական համաձայնության» (european concert) մեջ, այդուհանդերձ չկարողացավ լուծել իր առջև ծառացած լուրջ քաղաքական և տնտեսական դժվարությունները: Էլ ավելի մեծացավ երկրի կախվածությունն արևմտյան տերություններից, ուժեղացավ իշխանությունների ճնշումը քրիստոնյա փոքրամասնությունների հանդեպ, նոր թափ ստացան ազգային ազատագրական շարժումները:

Ղրիմի պատերազմի ավարտից մինչև 1870 թթ. կեսերն ընկած ժամանակահատվածում Արևելյան հարցը շարունակում էր մնալ միջազգային քաղաքականության բարդագույն հանգույցներից մեկը, որն իր մեջ ներառնում էր երեք հիմնական տեսանկյուն. 1/ եվրոպական տերությունները ձգտում էին քաղաքական ու տնտեսական ազդեցություն հաստատել Օսմանյան կայսրությունում. 2/ ոչ թուրք ժողովուրդները պայքարում էին իշխանությունների դեմ` օսմանյան լուծը թոթափելու համար. 3/ Բարձր Դուռը փորձում էր ամեն գնով պահպանել երկրի ամբողջականությունն ու հնարավորությունների սահմաններում դիմակայել տերությունների ճնշմանը:

Մեծ Բրիտանիան միակ տերությունն էր, որը հետևողականորեն պաշտպանում էր Օսմանյան կայսրության ամբողջականության սկզբունքը, ինչը լավ հասկանում և գնահատում էին Թանզիմաթի շրջանի թուրք պետական գործիչները: 1862 թ. Ֆուադ փաշան իր քաղաքական կտակում գրում էր. «Լավ է կորցնել մի քանի նահանգ, քան տեսնել, թե ինչպես է Անգլիան լքում Բարձր Դուռը»:99

__________________________
99 Фадеева И.Л. Նշվ. աշխ., էջ 85.

[ էջ 58 ]

Բրիտանական ծրագրերի մեջ մտնում էր ոչ միայն կայուն քաղաքական, այլև մշտական ֆինանսական աջակցությունն օսմանյան կառավարությանը: Այսպես, 1857 թ. տվյալներով Բրիտանիայից ուղղակի կամ անուղղակի կերպով ստացված ավանսների գումարը հասնում էր 17 մլն ֆունտ ստեռլինգի կամ` 425 մլն ֆրանկի: 1856 թ. Կոստանդնուպոլսում հիմնադրվեց Օտոմանյան դրամատունը` 500 հազար ֆունտ ստեռլինգ անգլիական կապիտալով: Դրամատունը բաժանմունքներ ուներ Բեյրութում, Իզմիրում, Սալոնիկում և, առաջին հերթին, կոչված էր սպասարկելու ու պաշտպանելու բրիտանական արտաքին առևտրի շահերն Օսմանյան կայսրությունում:100

Միաժամանակ բրիտանական դիվանագիտությունը շարունակում էր անհանգստացնել կայսրության ֆինանսատնտեսական վիճակը, քրիստոնյա հպատակների հանդեպ իրագործվող ճնշման քաղաքականությունը: 1858 թ. սեպտեմբերից դեկտեմբեր ընկած ժամանակահատվածում Բարձր Դռանը ներկայացրած բազմաթիվ հուշագրերում դեսպան Ռեդկլիֆը ջանում էր համոզել իշխանություններին` իրականացնել Հաթթը Հումայունում խոստացված բարենորոգումները, բարելավել ոչ թուրք ժողովուրդների դրությունը, հավասարեցնել մահմեդական և քրիստոնյա հպատակների իրավունքները: Հակառակ դեպքում, դեսպանի կարծիքով, Օսմանյան կայսրությանը սպառնում է մասնատում, նրա փլատակների վրա անկախ պետությունների ստեղծում, որոնք անմիջապես կհայտնվեն Ռուսաստանի ազդեցության ոլորտում:101 Նման քաղաքական գիծը բացատրվում է նրանով, որ Ղրիմի պատերազմից հետո Ռուսաստանն իր ամբողջ ուշադրությունը կենտրոնացրել էր Օսմանյան կայսրության քրիստոնյա ժողովուրդների դրության վրա, ձգտելով ամրապնդել իր ազդեցությունը բալկանյան նահանգներում: Ի տարբերություն Բրիտանիայի քաղաքականության, Ռուսաստանը սուլթանական կառավարությունից պահանջում էր այնպիսի բարենորոգումների իրագործում, որոնք կվերաբերեին միմիայն քրիստոնյա հպատակների իրավիճակի բարելավմանը:

____________________________
100 Նույն տեղում, էջ 95-97:
101 Papers relating to Administrative and Financial Reforms in Turkey. 1858-1861. London, 1861, pp. 2-13.

[ էջ 59 ]

1858 թ. Մեծ Բրիտանիայում կարճատև իշխանության եկավ տորիների կառավարությունը` Էդուարդ Դերբիի102 գլխավորությամբ, որի արտաքին քաղաքականությունը նախորդից տարբերվում էր իր զգուշավորությամբ ու չափավորությամբ: Այդ շրջանում Բրիտանիան մոտեցավ Ֆրանսիային, ինչը բացատրվում էր կառավարության անհանգստությամբ, որ Օսմանյան կայսրության հնարավոր փլուզման դեպքում Ֆրանսիան կարող էր միավորվել Ռուսաստանի հետ և գործել բրիտանական շահերի դեմ: Միաժամանակ նվազեց տնտեսական և ֆինանսական աջակցությունն Օսմանյան կայսրությանը, բրիտանական կառավարությունն առաջվա պես չպաշտպանեց սուլթանական իշխանությունների շահերը չեռնոգորցիների և սերբերի հետ նրանց բախման ժամանակ:

Բրիտանիայի ավանդական քաղաքականությունն Օսմանյան կայսրության հանդեպ վերականգնվեց Փալմերսթոնի վերստին իշխանության գալուց հետո, 1859 թ. կեսերին: Արտգործնախարար Մալմսբերիին փոխարինեց Ռասսելը, իսկ Ռեդկլիֆին` Հենրի Բալվերը: Ինչպես և իր նախորդը, նոր դեսպանն Օսմանյան կայսրությունում բարենորոգումների իրագործման մեծ կողմնակից էր, մանրակրկիտ կերպով ուսումնասիրում էր երկրի ֆինանսական վիճակը, փորձում հասկանալ նրա խնդիրները տնտեսական տեսանկյունից: Նրան են պատկանում ֆինանսական բարենորոգումներն իրագործող խառը թուրք-եվրոպական հանձնաժողովի ստեղծման գաղափարը, ինչպես նաև երկրում ընդհանուր խնայողության ռեժիմի հաստատման առաջարկը, որն ընդգրկում էր նաև սուլթանի և իր շրջապատի ծախսերի կրճատումը:

Ռասսելին ուղղված զեկուցագրերում Բալվերը նկարագրում էր կայսրության քրիստոնյա բնակչության վատթար վիճակը, խոսում Հաթթը Հումայունի դրույթների իրագործման անհրաժեշտության մասին, սակայն քրիստոնյաների հետ կապված խնդիրներին միջամտում էր միայն բացառիկ դեպքերում: Ամեն անգամ, երբ Ռուսաստանը փորձում էր միջամտել կայսրության քրիստոնյա հպատակների օգտին, բրիտանական դիվանագիտությունն անմիջապես պաշտպանում էր Բարձր Դռան շահերը, զգուշացնում սուլթանի իշխանության սուվերենության խախտման մասին: Բրիտանական նախարարի

_________________________
102 Դերբի (Derby) Էդուարդ, լորդ Սթենլի (1799-1869) - բրիտանացի պետական գործիչ: 1840-1844 թթ.` գաղութների գործերի նախարար, 1852, 1858-1859, 1866-1868 թթ.` վարչապետ:

[ էջ 60 ]

կարծիքով, սլավոնների կամ հույների ապստամբություններն ավելի կսաստկացնեն ճնշումը, ինչը շատ ծանր կնստի երկրի բյուջեի վրա և կշեղի թուրքական կառավարության ուշադրությունը բարենորոգչական գործունեությունից: Ռասսելը եզրակացնում էր, որ եթե նույնիսկ քրիստոնյա ժողովուրդները հաղթանակ տանեն, դա կբերի անիշխանության, ազգամիջյան պայքարի, իսկ Եվրոպայի միջամտության դեպքում` ընդհանուր մեծ պատերազմի: Բրիտանական դիվանագիտության դիրքորոշումը լիովին համապատասխանում էր թուրք նախարարներ Ալի փաշայի և Ֆուադ փաշայի ՙմեկ պետության մեջ ազգերի ձուլման՚ անհրաժեշտության գաղափարին, ինչպես նաև այն համոզմանը, որ անկախ բալկանյան նահանգները կամ Հայաստանն անխուսափելիորեն կընկնեն Ռուսաստանի ազդեցության ոլորտը:

1859 թ. հունիսի 25-ին Ռասսելը Բալվերին տեղեկացնում էր Մեծ Բրիտանիայում Ռուսաստանի դեսպան Ֆիլիպ Բրուննովի հետ իր ունեցած զրույցի մասին: Վերջինս ասում էր, որ ռուսական կառավարությունը մշտապես խորհուրդ է տալիս սուլթանին կարգ ու կանոն հաստատել իր երկրում և ապահովել քրիստոնյա հպատակների իրավունքները: Նախարարը պատասխանել էր, թե նման խորհուրդները դժգոհություն կարող են առաջացնել թուրքական կառավարության մոտ և, որ ավելի վտանգավոր է` սուլթանի հպատակների հայացքներն ուղղել օտարերկրյա պետությունների վրա: Համաձայնելով Ռասսելի հետ, Բրուննովն ասում է, որ միակ հնարավոր ճիշտ քաղաքականությունը` Թուրքիայում եվրոպական տերությունների ներկայացուցիչների համադրված գործողություններն են:103

Հուլիսի 26-ին Ռասսելին ուղղված զեկուցագրում Բալվերը նշում էր, որ Օսմանյան կայսրության քրիստոնյա հպատակները գտնվում են ստորադրյալ վիճակում ոչ միայն իրենց կրոնական պատկանելիության, այլև երկրում տիրող ընդհանուր ոչ քաղաքակրթված վիճակի և վատ կառավարման հետևանքով: Դեսպանի կարծիքով, ինչպես քրիստոնյաներն, այնպես էլ մահմեդականները գտնվում են հավասարապես ճնշված վիճակում, իսկ կայսրության հեռավոր շրջաններում մահմեդական բնակչությունը հնարավոր է ավելի է տուժում վատ կառավարումից, քան քրիստոնյաները, որոնք շատ դեպքերում հովանավորվում են օտար տերությունների դեսպանությունների և հյուպատոսությունների կողմից: Միաժամանակ թուրքը համոզված է, որ ինքը երկրի տերն է և իրեն շատ ավելի

___________________________
103 Turkey, No 17..., Part 2, p. 81.

[ էջ 61 ]

բարձր է դասում ինչպես արաբից, այնպես էլ հայից ու հույնից: Ելնելով այդ մտայնությունից, թուրք բնակչության շրջանում կարծիք է տարածված, որ Հաթթը Հումայունի դրույթների իրագործման դեպքում մահմեդական հպատակները կտուժեն, իսկ քրիստոնյաները կշահեն: Բալվերն առաջարկում էր իրականացնել մի շարք միջոցառումներ, որոնք կնպաստեն կայսրության մահմեդական և քրիստոնյա բնակչության հակասությունների վերացմանը. ա/ մեծապես աջակցել սուլթանական կառավարությանը բարենորոգումների անցկացման գործում, առաջարկելով ուժեղացնել հսկողության համակարգը և բարձրացնել պաշտոնյաների պատասխանատվությունը. բ/ ստեղծել մի շարք պատվավոր պաշտոններ ոչ թուրք հպատակների համար. գ/ քրիստոնյա բնակչության շահերը պաշտպանելու նպատակով քրիստոնյա նահանգներում սահմանել քրիստոնյա փոխնահանգապետի պաշտոն. դ/ կայսրության կառավարման համակարգը ժամանակակից դարձնելու նպատակով պետական աշխատանքի ընդգրկել եվրոպացի փորձված մասնագետների: Բրիտանական դեսպանը համոզված էր, որ Օսմանյան կայսրության քրիստոնյա բնակչության վիճակը վերջերս որոշակիորեն բարելավվել է, իսկ նշված ՙհասարակ և ոչ շատ դժվար՚ միջոցառումներն իրագործելուց անմիջապես հետո այն կտրուկ կերպով կլավանա:104

Օգոստոսի 9-ին Ռասսելը հանձնարարում է Բալվերին Բարձր Դռան ուշադրությունը հրավիրել այն կարևոր հանգամանքի վրա, որ բարենորոգումների իրագործումը երկրում ամենևին էլ չի նշանակում Մեծ Բրիտանիայի կամ որևէ այլ տերության ազդեցության ուժեղացում. պարզապես այն կնպաստի Թուրքիայի եվրոպական համակարգի անդամ դառնալուն, նրա տնտեսական զարգացմանը, անվտանգության ապահովմանը, սուլթանի բոլոր հպատակների վիճակի բարելավմանը:105

Իր հերթական զեկուցագրում (16 օգոստոսի) դեսպանը կարծիք է հայտնում, որ ոչ մի բարենորոգում, ինչքան էլ հիմնովին և արագ իրագործվի, չի կարող մի քանի տարում վերափոխել ամբողջ Օսմանյան կայսրությունը: Նա քննադատում է որոշ բրիտանական հրատարակություններին, որոնք գրում են, թե չնայած նոր ընդունված օրենքներին և բարեփոխումների ընթացքին, Թուրքիայում շարունակվում են տեղի ունենալ սպանություններ ու կողոպուտ: Բալվերը համարում է նման մոտեցումն «անհեթեթ և

________________________
104 Papers relating..., pp. 15-16.
105 Turkey, No 17..., Part 1, pp. 12-13.

[ էջ 62 ]

անհիմն», քանի որ նման և ավելի ծանր հանցագործություններ կատարվում են նաև քաղաքակիրթ երկրներում: Դեսպանի կարծիքով, Օսմանյան կայսրության հանդեպ հարկավոր է իրագործել միմիայն «բարեկամական քաջալերման» քաղաքականություն, մշտապես ընդգծելով կատարված միջոցառումների կարևոր նշանակությունը, և, համբերատարությամբ բացատրելով հետագա փոփոխությունների անհրաժեշտությունը:106

Բալվերի գործուն աշխատանքի շնորհիվ բրիտանական դիվանագիտության վերը նշված մոտեցումներն ամբողջությամբ իրենց արտահայտությունը գտան Օսմանյան կայսրությունում վեց տերությունների դիվանագիտական ներկայացուցիչների համատեղ հուշագրում, որը ներկայացվել էր մեծ վեզիրին 1859 թ. հոկտեմբերի 4-ին: Փաստաթղթի վերջում նշվում էր, որ բարենորոգումների իրագործումը երկրում կախում չունի կրոնի և ազգությունների բազմազանությունից: Նպատակը կայանում է այնպիսի կառավարման համակարգ ստեղծելու մեջ, որի իշխանության ներքո սուլթանի բոլոր հպատակները հավասարապես օգտվեին երկրի զարգացման արդյունքներից107: Կայսրության տնտեսական և ֆինանսական վիճակը քննարկվեց հոկտեմբերի 13-ին կայացած կառավարության խորհրդակցության ընթացքում, որին ներկա էր նաև սուլթանը: Ալի փաշան երկրի վիճակը բնութագրեց որպես «ողբալի» և առաջարկեց ամբողջապես բարեփոխել տնտեսության համակարգը, հաստատել ընդհանուր վարչական կարգ ու կանոն: Համաձայն բրիտանական դեսպանի վկայության, սուլթանը դժգոհ էր մնացել Ալի փաշայի ելույթից: Արդյունքում վերջինս ազատվեց մեծ վեզիրի պաշտոնից: Բալվերն իր «խորին ափսոսանքն է» հայտնում Ռասսելին այդ կապակցությամբ, նշելով Ալի փաշայի դերը բարենորոգումների ծրագրման և իրականացման գործում:108

1860-ական թթ. սկզբին բրիտանական դիվանագիտությունը սկսում է մտածել իր արևելյան քաղաքականության վերանայման մասին: Ազգային-ազատագրական շարժումները Բալկաններում, Սիրիայում, Եգիպտոսում և Օսմանյան կայսրության մյուս շրջաններում ապացուցում էին հսկայական երկրի տարածքային ամբողջականության պահպանման անհնարինությունը: Կանխատեսելով Օսմանյան կայսրության վերջնական

________________________
106 Papers relating..., p. 19.
107 Նույն տեղում, էջ 21:
108 Նույն տեղում, էջ 23:

[ էջ 63 ]

անկումը, այդ շրջանում Փալմերսթոնը փորձում է իր արևելյան քաղաքականության հենարանը փնտրել Հունաստանում: Սակայն նրա հույսերն այդպես էլ չեն արդարանում:

Բրիտանական դիվանագիտությանն անչափ անհանգստացրել էր Ջեդդայի (Սիրիա) քրիստոնյա բնակչության դաժան կոտորածը 1860 թ. գարնանը, որի ժամանակ զոհվել էին ֆրանսիական հյուպատոսն ու բրիտանական փոխհյուպատոսը: Աղաղակող փաստերի և Եվրոպայում համընդհանուր զայրույթի ճնշման տակ Փալմերսթոնը ստիպված եղավ հայտարարել խորհրդարանում ջարդերին օսմանյան իշխանությունների մասնակցության մասին, որոնք ոչ միայն չէին փորձում դադարեցնել կոտորածն, այլև շատ դեպքերում հրահրում էին մահմեդական բնակչությանը109: Ապրիլի 24-ին, հաղորդելով Ռասսելին կոտորածի մասին, Բալվերը նշում էր, որ ինչպես այդ, այնպես էլ նման ուրիշ արյունալի իրադարձություններն ամբողջ կայսրության տարածքում ստեղծել էին շփոթի և տագնապի իրավիճակ: «Դերվիշները հեռավոր արևելքից մեկ կողմից և փախստականները եվրոպական շրջաններից մյուս կողմից, - գրում էր դեսպանը, - դրդված տարբեր շարժառիթներով, բորբոքում էին բնակչության հակադիր դասերը»:110

Հունիսի 7-ին Ռասսելը Բալվերին տեղեկացնում էր Պետերբուրգում կայացած տերությունների ներկայացուցիչների հանդիպման մասին, որի ընթացքում քննարկվել էր Օսմանյան կայսրությունում տիրող իրավիճակը` Բուլղարիայում, Բոսնիայում, Հերցեգովինայում և Սիրիայում տեղի ունեցած քրիստոնյա բնակչության կոտորածների կապակցությամբ: Տերությունները որոշել են ժամանակ տալ սուլթանին` հանձնաժողով ստեղծելու, հետաքննություն կատարելու, մեղավորներին պատժելու, վարչական համակարգը բարելավելու, նոր բարենորոգումներ անցկացնելու նպատակով: Ռասսելի կարծիքով, Փարիզի պայմանագիրը որևէ տերության իրավունք չի վերապահում միջամտելու սուլթանի և նրա հպատակների հարաբերություններին. այդ խնդրում տերությունները պետք է համագործակցեն միմյանց հետ, նրանց գործողությունները պետք է բավարարեն ինչպես սուլթանին, այնպես էլ նրա հպատակներին:111

Ի պատասխան ռուսական դիվանագիտության գործուն միջամտությանը կայսրության քրիստոնյա բնակչության իրավունքների պաշտպանության հարցերին,

_____________________
109 Фадеева И.Л. Նշվ. աշխ., 102-103:
110 Papers relating..., p. 31.
111 Turkey, No 17..., Part 2, pp. 84-85.

[ էջ 64 ]

Բալվերը որոշում է ակտիվացնել բրիտանական հյուպատոսների գործունեությունը: Հունիսի 11-ին դեսպանը շրջաբերական է հղում նրանց, հանձնարարելով ուսումնասիրել նահանգների ընդհանուր տնտեսական դրությունը, քրիստոնյա բնակչության իրական վիճակը, Հաթթը Հումայունի իրագործման ընթացքը, նրան խոչընդոտող հանգամանքների պատճառները, տեղական պաշտոնյաների կեցվածքն ու գործելակերպը, ինչպես նաև` առաջարկներ ներկայացնել իրավիճակի բարելավման վերաբերյալ: Դեսպանը համոզված էր, որ Ռուսաստանի կողմից մշտապես մատնանշվող հանցագործությունները` թալանը, կողոպուտն ու սպանությունները հիմնականում համապատասխանում են օսմանյան իրականությանը, սակայն մեծապես չափազանցված են: Նա կրկնում էր իր այն միտքը, թե նման հանցագործությունները բնորոշ են քաղաքակիրթ պետություններին նույնպես: Ինչպես յուրաքանչյուր քրիստոնյա կառավարություն, շարունակում էր Բալվերը, այնպես էլ բրիտանական կառավարությունը ցանկանում է բարելավված տեսնել Օսմանյան կայսրության քրիստոնյա բնակչության վիճակը: Միաժամանակ Բրիտանիան պաշտպանում է Թուրքիայի տարածքային ամբողջականությունը, որի խախտումը «կստեղծի ընդհանուր կազմալուծման իրավիճակ Արևելքում» և հավանական է հանգեցնի համաշխարհային պատերազմի բռնկմանը: Բրիտանական դիվանագիտության հիմնական խնդիրն է, ըստ դեսպանի, համբերատար կերպով աջակցել սուլթանական կառավարությանը և տեղական իշխանություններին բարենորոգումների իրագործման հարցում:112 1860 թ. օգոստոսի 6-ին Ալի փաշային հասցեագրված նամակում դեսպան Բալվերը գրում էր. «...Ինձ համար ակնհայտ է, որ առանց արմատական բարեփոխումների օսմանյան կառավարությունը չի կարող գոյատևել: Հնարավոր է պահպանել սուլթանին իր գահի վրա, իսկ թուրք ժողովրդին թողնել բարձր դիրքերը հիմնական գործերում..., սակայն բացարձակապես անհնարին է այս հսկայական տարածքը վերածել մի քանի փաշայի...կողմից ղեկավարվող ագարակի, անհնարին է այն ղեկավարել միմիայն թուրք ժողովրդի շահերի համար, ինչպես նաև հավասարապես անհնարին է խույս տալ այդ հարցերում եվրոպական հանճարից, խելքից և ազդեցությունից: ...Գործարարության իմացությունը, իշխելու հնադարյան փորձը, ինչպես նաև որոշակի նրբազգացությունն ու որոշակի բնազդային իշխանատենչությունն այնպիսի դիրք է ապահովում օսմանցի

__________________________
112 Reports received from Her Majesty`s Consuls relating to the Condition of Christians in Turkey, 1860. London, 1861, pp. 1-3.

[ էջ 65 ]

ժողովրդին, որը չունի կայսրության ոչ մի ուրիշ ժողովուրդ: ... Այս երկրի ղեկավար մնալու համար (թուրքերին) հարկավոր է դրսևորել լավագույն հատկանիշներ. կաշառակերությունը, ծուլությունը, հովանավորչությունը...անհամատեղելի երևույթներ են ներկա ժամանակներում...: Այժմ նրանք (թուրքերը) դրության տերն են, նրանք այն վիճակում են, որ պետք է օգտագործեն Եվրոպայի խելքն ու եռանդը...»:113

Օգոստոսի 25-ին և սեպտեմբերի 13-ին Բալվերին ուղղված նամակներում Ռասսելն անդրադառնում էր Ռուսաստանի քաղաքականությանն Օսմանյան կայսրության և նրա քրիստոնյա բնակչության նկատմամբ: Նրա խոսքերով, 1774 թ. Քուչուք Քայնարջիի և 1856 թ. Փարիզի պայմանագրերի միջև ընկած ժամանակաշրջանում թուրքական կառավարության ներքին քաղաքականությունը կապված էր տարբեր պարտավորություններով Ռուսաստանի հանդեպ: Միմյանց կրկնող բազմաթիվ պայմանագրերի, ռազմական միջամտության և ցուցադրական հովանավորչության միջոցով Օսմանյան կայսրության քրիստոնյաները դարձան նաև ռուս թագավորի հպատակները: Այսպիսով, եզրակացնում է արտգործնախարարը, մեկ դարից ավելի է, ինչ Ռուսաստանի քաղաքականությունն ուղղված էր Օսմանյան կայսրության ազգային փոքրամասնություններին անուղղակի իշխելուն: Սակայն Փարիզի պայմանագիրը, ըստ Ռասսելի, արդարացիորեն սահմանեց հինգ տերությունների միասնական հովանավորչությունը քրիստոնյա հպատակների հանդեպ, ինչը բավականին ձեռնտու պարտավորություն է սուլթանի համար:114 Արտգործնախարարը գրում էր. Բրիտանիան աջակցում է թուրքական պետությանը ոչ միայն այն բանի համար, որ կայսրության պահպանումը ձեռնտու է բրիտանական շահերին, այլև այն պարզ պատճառով, որ նրա փլուզման արդյունքում բախումներ կսկսվեն տարբեր հատվածների միջև, ինչը անխուսափելիորեն կբերի մեծ եվրոպական պատերազմի: Ռասսելը համոզված էր, որ կայսրությունը բնակեցնող տարբեր բազմաթիվ ժողովուրդների` թուրքերի, հույների, սլավոնների, հայերի, արաբների և շատ ուրիշների շարքում միմիայն թուրքերը` չնայած իրենց թերություններին, կարող են ղեկավարել կայսրությունը115: Նրա կարծիքով, Օսմանյան կայսրությունում հաճախակի տեղի ունեցող ջարդերի պատճառը ոչ թե քրիստոնյաների

________________________
113Papers relating..., p. 47.
114 Turkey, No 17..., Part 2, p. 88.
115 Նույն տեղում, էջ 90-91:

[ էջ 66 ]

հանդեպ իսլամի կամ մահմեդական ժողովուրդների թշնամական և անմարդկային վերաբերմունքի մեջ է, այլ` սուլթանի կողմից նշանակված փաշաների ու բեյերի գործելակերպի արդյունք, որոնք հրահրում և խրախուսում են այդ կոտորածները:116

1860 թ. նոյեմբերի 12-ին Բալվերը Ռասսելին հաղորդում էր, որ Բարձր Դուռը սկսում է զգուշորեն փոխել իր քաղաքականությունը քրիստոնյա բնակչության հանդեպ, մասնավորապես, տրամադրելով նրանց որոշ քաղաքական պաշտոններ: Նման հանգամանքը դեսպանը համարում է զգալի առաջընթաց, քանի որ քաղաքական իշխանությունը միշտ հանդիսացել է թուրքերի մենաշնորհը117: Դեսպանի կարծիքով, կայսրությունում գոյություն ունեցող հակասությունները հետևանք են ոչ թե կրոնական, այլ հիմնականում ազգային տարբերությունների: Թեև ակնհայտ է, - շարունակում էր Բալվերը, - որ թուրքերը քաղաքական ղեկավարման հատկանիշներ ունեն, մյուս ազգերն առաջ են անցել նրանցից այլ ասպարեզներում. «...հայն իր տքնաջան աշխատասիրությամբ, հույնն իր սուր խելքով և ճկուն ու անխոնջ հրեան շատ ավելի մոտ են կանգնած առևտրին, արհեստներին ու սովորական մասնագիտական գործերին, ինչպես նաև` շատ ավելի լավ են պատրաստված որոշ մարզերում վարչական աշխատանքի համար»: Ըստ դեսպանի, այս բոլոր հատկանիշների միաձուլումը, ինչպես նաև եվրոպական փորձի օգտագործումն ու եվրոպացիների ներգրավումը կայսրության կառավարման գործերում, կարող են զգալի արդյունք տալ երկրի զարգացման համար:118

Մի այլ զեկուցագրում (1861 թ. 8 հունվարի) Բալվերը նշում էր, որ Եվրոպայում այն թյուր կարծիքն է տարածված, թե իբր Թուրքիայում ապրում է մեկ ժողովուրդ, որը կազմված է տարբեր ազգություններից, որոնցից յուրաքանչյուրն իր շահը տեսնում է միավորման մեջ: Սակայն, ըստ դեսպանի, Թուրքիայի յուրաքանչյուր բնակչի համար Թուրքական կայսրություն գոյություն չունի. ամեն ազգ իր յուրահատուկ տեղն ունի կայսրությունում. թե հույնը, թե հայը և թե թուրքը ճանաչում են միմյանց որպես առանձին ժողովուրդների ներկայացուցիչներ: Բալվերի կարծիքով, Օսմանյան կայսրության ազգային փոքրամասնությունների հանդեպ տարվելիք քաղաքականությունը պետք է նպատակաուղղված լինի «ազգային զգացմունքների վերացմանը կամ մեղմացմանը»`

__________________________________
116 Նույն տեղում, էջ 89:
117 Papers relating..., p. 58.
118 Նույն տեղում, էջ 66-67, 70:

[ էջ 67 ]

կայսրության վարչակառավարման համակարգում նրանց ընդգրկման միջոցով:119

Բրիտանական դիվանագիտությունը մեծ ակնկալիքներ ուներ նոր սուլթանի` Աբդուլ Ազիզի, օսմանյան գահին բարձրանալու առնչությամբ: Ռասսելը գրում էր Բալվերին (1861 թ. 4 հուլիսի), որ այդ իրադարձությունը նոր հնարավորություններ է ստեղծում բրիտանական կառավարությանը` բարեփոխումների հարցում Բարձր Դռանն աջակցելու համար: Արտգործնախարարը հանձնարարում է դեսպանին (1861 թ. 29 հուլիսի) հանգամանորեն ուսումնասիրել սուլթանի բնավորությունն ու գործելակերպը, զգուշորեն փորձել նպաստավոր ուղղություն տալ նրա գործունեությանը: Միաժամանակ, ըստ Ռասսելի, պետք չէ աչքաթող անել այն փաստը, որ կայսրության մոլեռանդ ու հետադիմական խավը գոհունակությամբ է ընդունել Աբդուլ Ազիզի գահին բարձրանալու հանգամանքը, հույս ունենալով ընդհանրապես վերացնել քրիստոնյա հպատակների ներկայիս արտոնությունները:120

Ինչպես նախկինում, այդպես էլ 1860-ական թթ. սկզբին Մեծ Բրիտանիան շարունակում էր աջակցել Բարձր Դռանը` ազգային-ազատագրական շարժումների դեմ իր մղած պայքարում: Այսպես, 1862 թ. բրիտանական կառավարությունը ֆինանսական ու բարոյական աջակցություն ցուցաբերեց Օսմանյան կայսրությանը Հերցեգովինայի և Զեյթունի ապստամբությունների ճնշման, ինչպես նաև Չեռնոգորիայի հետ պատերազմում շահելու խնդրում: Բրիտանական դիվանագիտությունն օգտագործեց իր ողջ ազդեցությունը` իտալացի հեղափոխականների օժանդակությունը Բալկաններում ապստամբությունների կազմակերպումը կանխարգելելու հարցում: Բալկանյան նահանգների քրիստոնյա ժողովուրդների ազատագրումը համարվում էր անշահութաբեր, քանի որ շարժմանն աջակցում էր Ռուսաստանը:121 1863 թ. փետրվարի 6-ին Ռուսաստանի արտաքին գործերի նախարար Ալեքսանդր Գորչակովին ուղղված զեկուցագրում Լոնդոնում ռուսական դեսպան Բրուննովը գրում էր. «Անգլիական կառավարությունն Արևելքում դարասկզբից ղեկավարվում է Ռուսաստանի հանդեպ խորը անվստահության զգացմունքով: Անգլիան համարում է, որ Ս.Պետերբուրգի կաբինետը մտահոգված է կամ Թուրքիայի հաշվին իր հողատարածքներն ավելացնելու, կամ էլ Օսմանյան կայսրության մասնատման

__________________________________
119 Նույն տեղում, էջ 103:
120 Turkey, No 17..., Part 1, pp. 26-27.
121 Фадеева И.Л. Նշվ. աշխ., էջ 122:

[ էջ 68 ]

նպատակով քրիստոնյա ժողովուրդների վրա իր ազդեցությունն ընդլայնելու մշտական ձգտումով: ...Իր ընկալմամբ, Եվրոպական Թուրքիան` մեզ Միջերկրականից բաժանող պատնեշ է, իսկ Ասիական Թուրքիան` Հնդկաստանի անգլիական տիրույթների անվտանգությունն ուժեղացնող վահան»:122

1863 թ. փետրվարի 12-ին Ռասսելը գրում էր Բալվերին. «Վերջին մի քանի ամիսների իրադարձությունները վկայում են, որ քանի դեռ Թուրքիան ունի մշտական և կայուն թշնամի, նա միշտ իր կողքին կունենա հավատարիմ և անշահախնդիր բարեկամներ: ...Ռուսաստանն...աջակցում է յուրաքանչյուր ապստամբած ավատավորին և պաշտպանում Դռան յուրաքանչյուր դժգոհ հպատակին: ...Ֆրանսիայի դիրքորոշումը Սերբիայի և Մոնտենեգրոյի հարցում ապացուցեց, որ վերջինս Դռան մշտական ու գործուն ընկերը չէ, ինչպես որ իրեն դրսևորեց Ղրիմի պատերազմի ժամանակ: Պրուսիան միշտ հետևում է Ռուսաստանին, Իտալիան նախընտրում է Ռուսաստանի և Ֆրանսիայի քաղաքականությունը: Օսմանյան կայսրության ամենից հավատարիմ բարեկամներն ու պաշտպաններն են մնում Ավստրո-Հունգարիան և Անգլիան»: Արտաքին միջամտությունից կամ համընդհանուր ապստամբությունից խուսափելու նպատակով Բրիտանիայի արտգործնախարարն իր դեսպանին հանձնարարում էր սուլթանի ուշադրությունը հրավիրել հետևյալ հիմնական խնդիրների վրա, որոնց լուծման հարցում բրիտանական կառավարությունը պատրաստ է բերել իր մշտական աջակցությունը. 1/ ապահովել կայսրության բոլոր հպատակների կյանքի և ունեցվածքի անվտանգությունը. 2/ կարգավորել երկրի ֆինանսական համակարգը և 3/ բարեկարգել բանակի ու նավատորմի վիճակը:123

Բրիտանական դիվանագիտությունն անհանգստացած էր նաև Զեյթունում ու Դիարբեքիրում տեղական իշխանությունների կողմից հայ բնակչության հանդեպ իրագործվող հալածանքներով, ինչը նույնպես կարող էր Ռուսաստանի միջամտության առիթ հանդիսանալ: Այսպես, 1863 թ. օգոստոսի 13-ին Ռասսելը Բալվերին գրում էր, որ գոհունակությամբ տեղեկացավ Դիարբեքիրի փաշային ետ կանչելու Դռան որոշման մասին: Վերջինս մեղադրվում էր անկարգություններ և հայ բնակչության ջարդեր հրահրելու մեջ: Բրիտանական հյուպատոս Թեյլորի վկայությամբ, հալածանքն այնքան խիստ էր ու

__________________________________
122 Նույն տեղում, էջ 44-45:
123 Turkey, No 17..., Part 1, p. 34.

[ էջ 69 ]

դաժան, որ մեծ թվով հայեր, ֆրանսիական հյուպատոսարանի հովանավորության տակ անցնելու նպատակով, հնարավոր է ընդունեն կաթոլիկություն, իսկ շուրջ 1400 ընտանիքներ պատրաստվում են գաղթել Արևելյան Հայաստան: Արտգործնախարարը դեսպանին հանձնարարում էր ճնշում գործադրել սուլթանական կառավարության վրա` կարգ ու կանոնը վերականգնելու և բնակչության անվտանգությունն ապահովելու համար:124

Միաժամանակ բրիտանական դիվանագիտությունն ամեն գնով ջանում էր պաշտպանել Օսմանյան կայսրությունում անգլիկան և բողոքական եկեղեցիների, անգլիական ու ամերիկյան միսիոներների, ինչպես և` բողոքական դավանանք ընդունած թուրք հպատակների իրավունքներն ու շահերը: Նման իրավիճակ ստեղծվեց 1864 թ. հուլիս-օգոստոսին, երբ թուրքական իշխանություններն արգելեցին Աստվածաշնչի վաճառքը Կոստանդնուպոլսում, փակեցին բրիտանական Աստվածաշնչի ընկերության գրախանութը, ձերբակալեցին մի միսիոների և մի քանի կրոնափոխ թուրքերի: Իրավիճակը հնարավոր եղավ շտկել բրիտանական դեսպանության և անձամբ դեսպանի ակտիվ միջամտության շնորհիվ: Հուլիսի 27-ին Բալվերը գրում էր Ռասսելին. «...Ես համոզված եմ, որ մահմեդական կառավարությունն ու ժողովուրդը թույլ չեն տալու իրենց սեփական երկրում բաց և հրապարակավ խաչակրաց արշավանք իրենց սեփական կրոնի դեմ. և եթե նման փորձ կատարվեց, ապա շատ շուտով վիճաբանության պատերազմը կվերածվի կրոնական հակամարտության: Եվ թուրքերը միայնակ չեն այս հարցում: Մյուս քրիստոնյա կառավարությունները, որոնց համար բողոքականությունն այնպիսի հետաքրքրություն չի ներկայացնում, ինչպես որ մեզ համար, չեն ցանկանա, որ իրենց հայրենակիցների կյանքն ու բախտը վտանգվի բողոքականների կողմից ընդհանրապես քրիստոնյաների դեմ հրահրված թշնամանքով»: Համաձայնելով դեսպանի հետ, արտգործնախարարը պատասխան նամակում (11 օգոստոսի) հանձնարարում է ամեն ինչ անել, որպեսզի միսիոներներն իրավունք ունենան ազատորեն աստվածաշունչ վաճառելու և քրիստոնեություն քարոզելու եկեղեցիներում ու մասնավոր տներում և որ թուրքերն այլևս չպատժվեն կրոնափոխության համար: Միաժամանակ նա նշում է, որ դեսպանությունը ոչ մի

__________________________________
124 Turkey, No 17..., Part 2, p. 110.

[ էջ 70 ]

դեպքում չի կարող հովանավորել քարոզչությունը հասարակական վայրերում, ինչն անպայմանորեն կհրահրի դժգոհություններ ու անկարգություններ:125

1860-ական թթ. կեսերին զգալիորեն ուժեղանում է անգլո-ֆրանսիական մրցակցությունը Մերձավոր Արևելքում: Թեև Բարձր Դուռը շարունակում էր իր սյուզերեն իրավունքները ներկայացնել Թունիսում, Սիրիայում և Եգիպտոսում, կայսրության այդ նահանգներն արդեն իսկ դարձել էին եվրոպական երկու տերության բաժանքի առարկա: Սիրիայում գերակայում էր ֆրանսիական, իսկ Եգիպտոսում` բրիտանական ազդեցությունը: Սուեզի ջրանցքի շինարարության մոտալուտ ավարտի (նրա շահագործման դեպքում Օսմանյան կայսրությունը կորցնում էր դեպի Հնդկաստան տանող ցամաքային ճանապարհի դերը), ակտիվ արևելյան քաղաքականության հիմնադիր Փալմերսթոնի մահվան (1865 թ. 16 հոկտեմբերի), բարդ ներքին խնդիրների և հսկայական գաղութատիրական կայսրության ժողովուրդների ազգային-ազատագրական պայքարի ուժեղացման հետևանքով տեսանելիորեն նվազում է Բրիտանիայի հետաքրքրությունը Արևելյան հարցի նկատմամբ: Նոր կառավարությունը գլխավորեց տորիների ղեկավար Դերբին, դեսպան Բալվերին փոխարինեց Լայընզը: Վերջինիս զգուշավորությունն ու հավասարակշռվածությունը համապատասխանում էին նոր կառավարության քաղաքականությանը, որը փորձում էր կարգավորել իր հարաբերությունները Ֆրանսիայի հետ` մերձավորարևելյան խնդիրներում:

Թեև բրիտանական դիվանագիտությունը ժամանակավորապես հրաժարվել էր Մերձավոր Արևելքում ակտիվ քաղաքականության իրագործումից, հյուպատոսական գործակալները շարունակում էին ուսումնասիրել քրիստոնյա բնակչության վիճակը կայսրության տարբեր շրջաններում և զեկուցել դեսպանին, իսկ վերջինս` արտգործնախարարությանը: Այսպես, հյուպատոս Դելայելը հաղորդում էր (1867 թ. 11 մարտի) Ռուշչուկից, որ ինչպես Հայաստանում, այնպես էլ Բուլղարիայում քրիստոնյա բնակչությունը շարունակում է տառապել թուրքական իշխանությունների լծի տակ: Համաձայն Զմյուռնիայում բրիտանական հյուպատոս Կամբերբատչի տեղեկությունների (1867 թ. 29 մարտի), չնայած վերջերս բողոքական հայերի հանդեպ իրագործված հետապնդումներին, քրիստոնյաների վիճակը քաղաքում անհամեմատ ավելի բարվոք էր,

__________________________________
125 Correspondence respecting Protestant Missionaries and Converts in Turkey. London, 1865, pp. 5-6.

[ էջ 71 ]

քան գյուղական շրջանում, ուր «Հաթթը Շերիֆը և Հաթթը Հումայունը մնացել էին մեռած տառ». կառավարական պաշտոնները հիմնականում զբաղեցված են մահմեդականներով, դպրոցները բաց են միմիայն մահմեդական բնակչության համար, դատարանները գործում են անարդար, քրիստոնյա բանտարկյալներն ամիսներով չեն դատվում, հարկահավաքը կատարվում է մեծ խախտումներով և այլն: Փոխհյուպատոս Սենկին գրում էր Քյուսթենջիից (1867 թ. 1 ապրիլի), որ քաղաքի և մոտակա բնակավայրերի քրիստոնյա բնակչությունը բացահայտորեն հետապնդվում է իշխանությունների կողմից, ընդ որում, հալածանքի աստիճանը կախում ունի տեղական փաշայի «խառնվածքից և քմահաճույքից»:126

1828 թ. հյուպատոսական աշխատանքի փորձ ունեցող, Եգիպտոսում, Սիրիայում, Բուլղարիայում և տվյալ պահին Պրեվեսայում (Էպիրուս) աշխատող, Միջագետքով և Հայաստանով ճամբորդած փոխհյուպատոս Բարկերը նշում էր (1867 թ. 2 ապրիլի), որ Եվրոպական Թուրքիայի քրիստոնյաների սոցիալական վիճակը շատ ավելի վատթար է, քան ասիական շրջաններում բնակվողներինը, որոնց թույլատրվում է ունենալ սեփական հողատարածք և տուն: Իր կարծիքով, Ասիական Թուրքիայի մահմեդական բնակչությունը նույնչափ տառապում է իշխանությունների կեղեքումներից, որքան և` հույները, հայերը, սիրիացիները, մարոնիտները և այլն:127 Բեյրութում Մեծ Բրիտանիայի հյուպատոս Ռոջերսի կարծիքի համաձայն (1867 թ. 12 ապրիլի), թեև վերջին երկու տասնամյակի ընթացքում նկատելի բարելավում կա քրիստոնյա բնակչության կյանքում, այնուամենայնիվ, անհնարին է այդքան կարճ ժամանակահատվածում ամբողջապես հավասարեցնել քրիստոնյաների ու մահմեդականների իրավունքները: Հնարավոր է, շարունակում է հյուպատոսը, որ թուրքական կառավարությունը իրապես ցանկանում է հավասարեցնել քրիստոնյաների և մահմեդականների իրավունքները, սակայն Հալեպի (1853 թ.) և Դամասկոսի (1860 թ.) ջարդերը վառ ապացույց են մահմեդականների կատարյալ մոլեռանդության և քրիստոնյա բնակչությանը նոր իրավունքներ տալու հանդեպ նրանց խանդի128: Արտգործնախարարությանն ուղղված իր զեկուցագրում (1867 թ. 17 ապրիլի) Տրապիզոնում Մեծ Բրիտանիայի հյուպատոս Փալգրեյվը նշում էր, որ քաղաքի և շրջակա

__________________________________
126 Reports received from Her Majesty`s Ambassador and Consuls relating to the Condition of Christians in Turkey, 1867. London, 1867, pp. 1-4.
127 Նույն տեղում, էջ 7:
128 Նույն տեղում, էջ 50:

[ էջ 72 ]

բնակավայրերի քրիստոնյա բնակչության շրջանում «սարսափելի դժգոհություն» կա թուրքական իշխանությունների կեղեքումներից, հակաքրիստոնեական մոլեռանդությունից, լուրեր են տարածվում կազմակերպվելիք կոտորածների վերաբերյալ: Դիվանագետի կարծիքով, ստեղծված իրավիճակի, ինչպես նաև հնարավոր ջարդերի «իրական պատճառն օտար ազդեցության և բանսարկությունների» մեջ է, այլ ոչ թե քրիստոնյա բնակչության ծանր վիճակի: Քրիստոնյաների և, մասնավորապես, հույների դժգոհությունը հյուպատոսը համարում է անարդարացի, քանի որ «նրանց նպատակը ոչ թե հավասարությունն է, որն արդեն նրանք ձեռք են բերել, այլ` տիրապետելը»:129

Ուսումնասիրելով Էրզրումի, Կարսի, Արդահանի, Ամասիայի, Սեբաստիայի և այլ քաղաքների հույների, հայերի, բողոքականների և կաթոլիկների իրավիճակը, Փալգրեյվը նշում էր (1868 թ. 30 հունվարի), որ երկրի մահմեդական բնակչությունը նույնչափ տառապում է անօրինականություններից, որքան քրիստոնյաները:130 Ամփոփելով հյուպատոսական գործակալներից ստացված զեկուցագրերը, դեսպանը գրում էր Դերբիին (1867 թ. 6 մայիսի), որ վերջին շրջանում զգալիորեն աճել է Օսմանյան կայսրության քրիստոնյա հպատակների բարեկեցությունը, որոշ ասպարեզներում նրանք բավականին առաջ են անցել մահմեդականներից: Ինչպես քրիստոնյաներն, այնպես էլ մահմեդականները հավասարաչափ տուժում են կառավարության թերություններից, որոնք հանդիսանում են բնակչության դժգոհության նիմնական պատճառը: Միաժամանակ դեսպանը նշում էր, որ մահմեդականները չեն համակերպվում այն մտքի հետ, որ իրենց քրիստոնյա համերկրակիցները կարող են ունենալ հավասար իրավունքներ: Այդ հանգամանքը խորապես վիրավորում է քրիստոնյա հպատակների հպարտությունն ու ինքնասիրությունը: Կառավարական բոլոր պաշտոնները պայմանականորեն բաց են քրիստոնյաների համար, սակայն իրականում վերջիններիս ներկայացուցիչները երբևիցե չեն նշանակվում բարձր պաշտոնների, իսկ որոշ հիմնարկություններ ընդհանրապես փակ են նրանց համար: Օսմանյան բանակում չծառայելու և դրա փոխարեն համապատասխան հարկ վճարելու հանգամանքն ավելի է խորացնում քրիստոնյայի համոզումն այն բանում, որ

__________________________________
129 Նույն տեղում, էջ 74:
130 Turkey, No 16 (1877). Reports by Her Majesty`s Diplomatic and Consular Agents in Turkey respecting the Condition of the Christian Subjects of the Porte. 1868-1875. London, 1877, pp. 1-3.

[ էջ 73 ]

ինքը համարվում է երկրորդ կարգի հպատակ: Ըստ դեսպանի, սուլթանական կառավարությունը դեռևս ազգային իշխանություն չի դարձել քրիստոնյա բնակչության համար:131

Ուիլյամ Գլադստոնի132 կառավարման օրոք (1868-1874 թթ.) Մեծ Բրիտանիայի արտաքին քաղաքականության առաջնային նպատակն էր Եգիպտոսի և Սուեզի ջրանցքի նկատմամբ անմիջական հսկողության հաստատումը, ինչը հակասության մեջ էր մտնում Օսմանյան կայսրության տարածքային ամբողջականության պահպանման բրիտանական դիվանագիտության հիմնական սկզբունքի հետ: Դրանով է բացատրվում այդ ընթացքում Բրիտանիայի անտարբեր վերաբերմունքը Օսմանյան կայսրության ներքին խնդիրների` բարենորոգումների իրագործման, քրիստոնյա բնակչության ծանր կացության հանդեպ:

Բրիտանական կառավարությունը հրաժարվեց ակտիվ դիրքորոշում ցուցաբերելուց և ընտրեց չմիջամտելու քաղաքականություն Կրետեի ապստամբության ընթացքում (1866-1869 թթ.), սահմանափակվելով միմիայն Կրետեի ժողովրդին վարչական ինքնավարություն տրամադրելու վերաբերյալ Բարձր Դռանը գրգռող խորհուրդներով:133

1869 թ. մարտի 19-ին Էրզրումում Մեծ Բրիտանիայի հյուպատոս Թեյլորը արտգործնախարար Կլարենդոնին հաղորդում էր, որ վիլայեթի հայ բնակչությունը բավականին դրական է տրամադրված Ռուսաստանի հանդեպ, համարելով նրան միակ տերությունը, որը կարող է ազատել նրանց սուլթանական լծից: Հյուպատոսն անիմաստ է համարում բրիտանացի և ֆրանսիացի գործակալների ու միսիոներների փորձերը որևիցե ազդեցություն հաստատելու հայերի նկատմամբ: Ըստ հյուպատոսի, Էրզրումի շրջանի հայ գյուղացիության մեծամասնությունը ցանկանում է ռուսահպատակ դառնալ և նույնիսկ մասնակցել հնարավոր պատերազմում ռուսների կողմից: Թեյլորի գնահատմամբ, հայերը, հանդիսանալով վիլայեթի ամենից ազդեցիկ ազգությունը, զբաղեցնելով բավականին կարևոր դիրքեր, կազմելով բնակչության մեծամասնությունը հարուստ հարթավայրերում,

__________________________________
131 Reports received..., pp, 77-78.
132 Գլադստոն (Gladstone) Ուիլյամ (1809-1898) - բրիտանացի պետական գործիչ: 1843-1845 թթ.` առևտրի նախարար, 1845-1847 թթ.` գաղութների գործերի նախարար, 1852-1855, 1859-1866 թթ.` ֆինանսների նախարար, 1868 թ.` լիբերալ կուսակցության ղեկավար, 1868-1874, 1880-1885, 1886, 1892-1894 թթ.` վարչապետ:
133 Фадеева И.Л. Նշվ աշխ., էջ 135:

[ էջ 74 ]

իրենց ձեռքում ունենալով ողջ գյուղատնտեսությունն ու առևտուրը, քաղաքների կապիտալի երեք չորորդը և գտնվելով Ռուսաստանի ազդեցության ներքո, կարող են բավականին «վտանգավոր տարր» դառնալ հակապետական շարժման մեջ134: Սա բրիտանական դիվանագիտական փաստաթղթերում հեղինակի կողմից հայտնաբերված առաջին նման գնահատականն է, որը հետագայում դառնալու է թուրքական իշխանությունների կողմից իրագործված հակահայկական քաղաքականության հիմնական պատճառաբանությունը:

Նույն զեկուցագրում հյուպատոսը բերում էր տվյալներ Էրզրումի, Դիարբեքիրի և Խարբերդի վիլայեթների բնակչության վերաբերյալ, որոնք ներկայացնում ենք ընթերցողի ուշադրությանը.

ԷՐԶՐՈՒՄ ԴԻԱՐԲԵՔԻՐ ԽԱՐԲԵՐԴ

Թուրքեր 272 500 30 000 140 000

Քրդեր 357 000 391 000 100 000

Քրիստոնյաներ 411 000 108 000 130 000

Հրեաներ 1 200 1 000 տեղեկ.չկա

Եզդիներ 2 000 8 000 -------------

Ղըզըլբաշներ 158 000 12 500 30 000

Արաբներ տեղեկ.չկա 118 000 -----------

Չեչեններ տեղեկ.չկա 15 000 ---------

Ընդամենը 1 201 700 683 500 400 000

Այդ թվում` քրիստոնյաներ Էրզրումի վիլայեթում. հայ լուսավորչականներ` 287 700, նեստորեաններ` 110 000, հայ կաթոլիկներ` 8 000, ուղղափառ հույներ` 4 000, բողոքականներ` 1 300:135

1869 թ. բարեփոխումների շրջանի թուրք ականավոր գործիչներ Ալի փաշային և Ֆուադ փաշային վերջապես հաջողվեց օրենսդրական ուժ տալ իրենց կողմից մշակված ձուլման կամ օսմանիզմի գաղափարախոսությանը` ընդունվեց օրենք օսմանյան

__________________________________
134 Turkey, No 16..., pp. 17-36.
135 Նույն տեղում, էջ 17-18:

[ էջ 75 ]

հպատակության մասին: Համաձայն փաստաթղթի առաջին հոդվածի, կայսրության բոլոր բնակիչները, անկախ նրանց ազգային և կրոնական պատկանելիությունից, հռչակվում էին օսմանյան պետության հպատակներ: Արտաքնապես օրենքը բարենպաստ կարող էր թվալ ոչ մահմեդականների համար, քանի որ պատմության մեջ առաջին անգամ օսմանյան օրենսդրությունը հավասարեցնում էր մահմեդականների և քրիստոնյաների իրավունքները: Միաժամանակ այն զրկում էր կայսրության ոչ թուրք ժողովուրդներին իրենց ազգային ինքնությունից, ճանապարհ հարթում ձուլման գաղափարախոսության կիրառման համար: Սակայն Ֆուադի (1869 թ.) և Ալիի (1871 թ.) մահից հետո բարենորոգումների գործընթացը դադարեցվեց, տեղը զիջելով ավանդական պահպանողական հակաազգային և հակաքրիստոնեական քաղաքականությանը:136

1870-1871 թթ. ֆրանս-պրուսական պատերազմի արդյունքում բրիտանական կառավարությունն էլ ավելի հեռացավ Արևելքի խնդիրներից:Այդ տարիներին նկատվում է որոշակի մերձեցում Թուրքիայի և Ռուսաստանի միջև: Ժամանակավորապես զրկվելով Մեծ Բրիտանիայի և Ֆրանսիայի ակտիվ աջակցությունից, Բարձր Դուռն ընդառաջեց ռուսական դիվանագիտության ձգտումներին` բարելավելու հարաբերությունները երկու պետությունների միջև: Օգտվելով Եվրոպայում ստեղծված իրավիճակից, ռուսական կառավարությունը փորձում էր սիրաշահել և իր կողմը քաշել Բարձր Դռանը` 1856 թ. Փարիզի պայմանագրի Սև ծովին և նեղուցներին վերաբերող սահմանափակիչ պայմանների վերացման նպատակով: 1871 թ. Լոնդոնում տեղի ունեցած տերությունների համաժողովի ընթացքում ռուսական դիվանագիտությանը հաջողվեց վերափոխել Փարիզի պայմանագրով նախատեսված Սև ծովի չեզոքացմանը վերաբերող դրույթները: Լոնդոնի պայմանագրի համաձայն Ռուսաստանը իրավունք ստացավ ռազմական նավատորմ ունենալու և առափնյա ամրություններ կառուցելու Սև ծովում:

Միաժամանակ Բարձր Դռանը շարունակում էր անհանգստացնել Ռուսաստանի քաղաքականությունը կայսրության քրիստոնյա բնակչության հանդեպ: 1870 թ. նոյեմբերի 1-ին բրիտանական դեսպան Հենրի Էլիոտը արտգործնախարար Ջորջ Գրենվիլին137 հաղորդում էր իր հանդիպման մասին կրկին մեծ վեզիրի պաշտոնում նշանակված Ալի

__________________________________
136 Сафрастян Р.А. Նշվ. աշխ., էջ 60-62:
137 Գրենվիլ (Granville) Ջորջ - բրիտանացի քաղաքական գործիչ, լիբերալ: 1870-1874, 1880-1885 թթ.` արտաքին գործերի նախարար, 1886 թ.` գաղութների նախարար:

[ էջ 76 ]

փաշայի հետ, որի ժամանակ վերջինս պահանջում էր թույլ չտալ, որ Ռուսաստանն իր ձեռքը վերցնի կայսրության քրիստոնյա հպատակների իրավունքների պաշտպանության մենաշնորհը: Նրա համոզմամբ, քրիստոնյա բնակչության նկատմամբ Եվրոպայի ընդհանուր հովանավորության հաստատումը շատ ավելի ձեռնտու է Թուրքիային, քան Ռուսաստանի միակողմանի միջամտությունը138: Հետագայում, 1878 թ. Բեռլինի համաժողովի ժամանակ այս մոտեցումն ընդունվեց և հաստատվեց տերությունների կողմից Արևմտյան Հայաստանի նկատմամբ, մեծ չարիք բերելով արևմտահայությանը:

Այդ ընթացքում բրիտանական հյուպատոսները շարունակում էին հաղորդել կայսրության արևելյան վիլայեթներում քրիստոնյա բնակչության և, հիմնականում, հայերի հանդեպ կիրառվող, հետզհետե ավելի սաստկացող ճնշումների մասին:139

__________________________________
138 Turkey, No 16..., pp. 42-43:
139 Նույն տեղում, էջ 72, 75:

Լրացուցիչ տեղեկություններ

Տրամադրել է` Արման Կիրակոսյան։
HTML կոդավորում՝ Լինա Քամալյան։

Հեղինակային իրավունքները՝ Արման Կիրակոսյան։
Հրապարակված է հեղինակի թույլտվությամբ։ Առանց հեղինակի թույլտվության արտատպումը կամ հրապարակումը արգելվում է։

Տես նաև

Арман Киракосян — Великобритания и Армянский вопрос
Джон Киракосян — Младотурки перед судом истории

Design & Content © Anna & Karen Vrtanesyan, unless otherwise stated.  Legal Notice