ՌԱՆՉՊԱՐՆԵՐԻ ԿԱՆՉԸ

Բովանդակություն   Նախաբան   Խոսք հեղինակի
Մաս I-1   Մաս I-2   Մաս I-3   Մաս I-4   Մաս I-5   Մաս I-6   Մաս I-7   Մաս I-8
Մաս II-1   Մաս II-2   Մաս II-3   Մաս III-1   Մաս III-2

ԵՐԵՔ ԲԱՂԱՐՋ

Ծաղիկ Համբարձումը փաթաթեց մի գլանակ և շարունակեց.

— Լուսադեմին Շապինանդ Մորուք Կարոյին, Չոլոյին և Սաֆար–Պետոյին ուղարկեց սասունցոց պոլկ, իսկ ինք հագավ ախոռապետի շոր ու մի փոքրիկ ձիակապ առնելով, մեն-մենակ ընկավ ճամփա։ Հազար ձի խրխնջար, Անդրանիկ իր ձիու խրխնջոց կջոկեր հազարի միջից։ Հազար ձի անցներ ճամփով՝ գիտեր թե իր ձիու կճղակի տեղ որն է։

Վեց օր, վեց գիշեր ման եկավ։ Յոթերորդ օրվա հրամկային տեսավ մի մարդ ելավ ցախուտից, ետևից մի սել անտառափայտ քաշ տալով։ Մոտեցավ, հարցրեց.

— էդ փայտ ու՞ր կտանես։

— Վաճառելու։

— Անտառի մեջ ձի կամ ձիու հետք տեսա՞ր։

— Ոչ ձի տեսա, ոչ ձիու հետք, — պատասխանեց փայտավաճառ գյուղացին։

— Վա՜խ իմ Ասլանս, — ու գլխին զարկեց փաշան։ Խոսքը բերանին տեսավ կողքի չեչոտ սարով մի ծեր մարդ կերթա՝ ետևը համետած մի ձի, վրան քառսուն փութ աղուն բարձած։ Զիու տեսք վագրի էր, ոտքեր բարձր ու բարակ։

Ասլանն էր։

Ճմլվեց Անդրանիկի սիրտ իր նժույգին էդ վիճակի մեջ տեսնելով։

Հեռվից ձեռքով արեց ու հևիհև վազեց։ Գյուղի ճամփին բռնեց ծերունուն։

— Բարև, մեծ ախպեր։

— Բարին արևդ, փոքր ախպեր, ինչի՞ ձեռքով արիր։ — Ձի՜ն, ձի՜ն ափսոս է։ Ինչի՞ ես վրեն համետ դրել։

— Բա համետն ինչի՞ վրա դնեմ։

— Չէ որ դա Շապինանդի ձին է։

— Դու Շապինանդի ի՞նչն ես։

— Ես նրա ախոռապետն եմ։

— Շապինանդն ախո՞ռ ունի, որ ախոռապետ ունենա, — պատասխանեց զանգեզուրցին։ — Նրա բարձը մի ժեռ քար է ու ձիու սանձը միշտ բռի մեջ։ Մեր փաշան ոչ տուն ունի, ոչ ախոռ։

— էդ մեկը դու ճիշտ խոսեցիր։ Բայց էդ պուտ-պուտ խալերով գրաստը նրա ձին է, ու քոլ փոքր ախպերն էս մի շաբաթ է սար ու ձոր ընկած դրա ետևից ման կգա։ Եկ էդ բեռն ու համետը վրայից ցած առ ու իմ հրեղեն ձին տուր տանեմ։

— Ի՜նչ ասացիր։ Հրեղե՜ն։ Էս քոսոտ ձի՞ն է հրեղեն, — զարմացավ ծերունին։ — Մի էս շրջանի գյուղերը ման արի — Ագուլիս, Ցղնա, Փարագա, տես թե մարդիկ ինչ հրաշք են տեսել։ Փաշեն նստել է ձին։ Ձին խրխնջացել է ու առջևի ոտքերը բարձրացնելով էնպես է զարկել Խոյ քաղաքի պատերին, որ պատը մեջտեղից ճղվել է, ու ինքն ու իր ձին մտել են ներս։ Ծուխն ու մուխը, ձիու խրխինջն ու թոփի ձենը խառնվել են իրար։ Ա՜յ, դրան կասեն փաշա, դրան կասեն հրեղեն ձի։ Իսկ դու եկել աչք ես տնկել էս քոսոտ գրաստին։

— Մեծ ախպեր, սա Շապինանդի ձին է, ես եմ կորցրել, ես էլ պետք է գտնեմ։ Էս ձին մի ասորի ցեղապետ է նրան նվիրել Սասնա սարի վրա և անմահական Է, որովհետև հրեղեն ձիու շունչ է դիպել նրան։

— Հիմա էլ անմահակա՞ն դարձավ։

— Հրեղեն է և անմահական։

— Քո փաշեն հիմա որտե՞ղ է։

— Քնած է վրանի տակ։

— Փոքր ախպեր, կամ դու ես գիժ, կամ ինձ ես գժի տեղ դրել, — նեղացավ սարեցին։ — Շապինանդն հիմա Խոյ քաղաքի թագավորի թախտին նստած իր շորերն է թափ տալիս գնդակներից։ Սմբատ փաշեն էլ թագավորի նալբանդին կանչել է, որ նրա ձիու մաշված պայտերը փոխի։ Էս ինչ ժամանակ է, որ ազգի հերոսն հանգիստ քնի վրանի տակ։

— Դու էդ հեքիաթը սարքեցիր, որ տիրանաս փաշի ձիուն, — ասաց ախոռապետը։ — Ճիշտ է, որ Շապինանդը կռվով հասել է մինչև Խոյ և Սեյդավար, բայց նա ամենևին փափագ չունի թագավորի թախտին նստելու։ Նա թշնամի է թագավորներին և ինձ շտապ ուղարկել է իր ձին գտնելու, որ նստի Բաքու էրթա։ Էդ փաշա ասածդ շատ հասարակ մարդ է։ Օր է եղել, որ մենք միասին նույն մսուրի մեղ ենք քնել և տանտերը ինձ ավելի մեծ պատիվ է տվել, կարծելով թե Շապինանդը ես եմ։

— Սու՛տ է, որ դու նրա ախոռապետն ես։ Սու՛տ է, որ մի ասորի ցեղապետ է էդ ձին տվել նրան։ Եթե նա էլ քեզ պես մի հասարակ ծառա է, ուրեմն էլ ի՜նչ փաշա, — բարկացավ զանգեզուրցին ու ձին շարժեց առաջ։

— Կճղակների տեղերը տես, բոլորովին տարբեր է ուրիշ ձիերի ոտնատեղերից, — բոռաց ախոռապետը ետևից կռանալով և ցույց տալով ձիու մանրիկ թարմ հետքերը գետնի վրա։

— Հիմա էլ կճղակներին կպա՞ր։ Ո՞վ է էդ ձևով ձիու տեր դարձել աշխարհի վրա, — հերսոտավ զանգեզուրցին ու սկսեց նոր երդումներով հավատացնել, որ ինքը էդ ձին առել է մեղրեցի մի շինականից, սա էլ իր հերթին առած է եղել նախիջևանցի մի ձիավաճառից։

Ախոռապետի և ծերունու վեճի վրա շատ մարդիկ հավաքվեցին գյուղաճամփին։

— Է, աղեկ, որ անհավատ ես, եկ էսքան մարդու առջև դու էլ կանչիր Ասլան ջան, ես էլ կանչեմ, տեսնենք որի կանչին ձին պատասխան կտա։ Ում կանչի վրա խրխնջաց՝ ձին նրանն է, — առաջարկեց ախոռապետը։

Զանգեզուրցին համաձայնեց ու նրանք հերթով դիմեցին ձիուն։ «Ասլանս, Ասլանս», — կանչեց սարեցին, բայց ձին նրա կանչին անտարբեր մնաց։ Շապինանդը դիմեց նրան իր սովորական փաղաքշական ձայնով. «Ասլա՜ն, Ասլա՜ն»։ Ջին ականջները սրելով բոլորի առաջ բարձր խրխնջաց։

— Հիմա համոզվեցի՞ր, որ սա Շապինանդի ձին է, — հարցրեց ախոռապետը։

— Համոզվեցի, ախպեր, — բազմության առաջ երկու ձեռքը վեր բարձրացնելով իր պարտությունը խոստովանեց ծերունին։

— Բայց ես քեզ առանց գրաստի չեմ թողնի, — հուսադրեց ախոռապետը։ — Գնանք մեր գումակը և ուզածդ ձին վերցրու։ Մի քիչ էլ կանխիկ դրամ կտամ։

— Կանխիկ դրամը հիմա տուր։

— Ինձ մոտ դրամ չկա։ Սասունից մինչև էստեղ գանձի փոխարեն իմ ձեռքի մեջ միայն էս ձիու դատարկ սանձն է եղել։

Զանգեզուրցին Ասլանի վրայից կվերցնի բեռն ու համետը։ Ախոռապետը կհեծնի ձին։

— Ո՞վ է էդ մարդը, — կհարցնի անթացուպին հենված մի հայ զինվոր, ճեղքելով բազմության շարքը։

— Շապինանդի ախոռապետն է, — կպատասխանեն ներկաները։

— Ոչ, դա ինքը Անդրանիկ փաշան է։ Նա ծպտված է ախոռապետի շորերով, — կբացականչի զինվորը և հիացմունքից ու զարմանքից առաջ կգա զինվորական գլխարկը նրա ետևից հանելով։ — Ես նրա առանձին հարվածող զորքի մեջ էի։ Իմ վերքը Խոյի ճակատամարտին ստացա։

Էդ խոսքի վրա բոլորը իրենց գլխարկներ կհանեն և շուռ կգան ձիավորի կողմը, որ մոտիկից տեսնեն նրան։ Բայց Շապինանդն արդեն Ասլանի ականջը մտած կբարձրանար սարով։

Ճամփան ձորնիվեր զառիթափ ու ցից կերթար։ Էդ ձորի փորի մեջ մի ուրիշ ձոր կեղնի։ Էդ ձորի մեջ էլ մի պստիկ ձոր։ Կքշե ձին ու էդ նեղ ու ցից ճամփով կելնի վեր։ Էդ սարի վրա յոթ ճամփա կբացվի իր առաջ։ Կմոլորվի ձին, չգիտի ո՛ր ճամփով էրթա։ Ետ ու առաջ կերթա կգա ու կգլորվի կընկնի առաջին մեծ ձորի փորի մեջ։ Էստեղ Անդրանիկի ուշք կերթա, թամբից կպատի ցած։ Երկու ալրոտ տղամարդ ձորի միջից վազելով կգան կբռնեն թևից։ Կասեն՝ այ մարդ, ինչ պատահեց քեզ, ինչու պատար ցած։ Կասե՝ հազար ձի խըրխնջա, ես իմ ձիու խրխինջ կջոկեմ հազարի միջից։ Հազար ձի անցնի սարով, ես կերթամ կկանգնեմ իմ ձիու կճղակի վրա, բայց էս սարի կողեն յոթ ճամփա բացվեց իմ առաջ։ Ես ու իմ ձին մոլորվեցինք, չգիտենք, թե ո՛ր ճամփով էրթանք։ — էդ մարդիկ ջաղացի առվից ջուր կբերեն կցանեն Իր վրեն. ուշքի կգա։ Կասեն՝ դու ո՞վ ես։ Կասե՝ ես Անդրանիկ փաշեն եմ, Բաքու՝ Շահումյանի հավարին կերթամ։

Ծեր ջաղացպանը Շահում յան Ստեփանոսի Բաքվի ընկերներից կեղնի։ Երեք բաղարջ կեփե կդնե Անդրանիկի խուրջինի մեջ, կասե՝ էդ յոթ ճամփից երեք ճամփեն աջ կողմի թող, երեք՝ ձախ կողմի, ու մեջտեղի ճամփով քելե։ Բաքվի ճամփեն էդ է։

Անդրանիկ խուրջինը երեք տաք բաղարջով կկապե թամբին ու Ասլանին հեծնելով կհասնի Բեստ։ Բեստի մոտ նամակ կգա Բաքվից, որ Շահումյան Ստեփանոս և իր քսանհինգ ընկերներ սպանված են։ Շապինանդ էստեղ կընկնի թամբին ու կիլա–կիլա ու կբարձրանա սարով։ Մեկ էլ էն կտեսնի, որ կանգնած է Փարագա գյուղի ձորի գլխին, անտառի մոտ։ Ով, տեր աստված, կասե, ես, որ Սելիմից Վայոց ձոր իջա, արտ ու անտառ կանաչ էր, մըկա ցորենն լե հասավ՝ ես դեռ Քաջարանի ճամփին եմ։ Փարադաշտի կողմից մի սև ագռավ կգա ու կնստի էն ծառի վրա, որի տակ Անդրանիկի ձին էր կանգնած։

— Յաման, անծեղ, աստծո հավորի՛կ, — կասե, — էդ ինչ սև թուղթ է սպիտակ կտուցիդ մեջ։

Խոսք բերանին՝ թուղթը կընկնի ձիու մեջքին, անծեղ կթռնի կերթա։ Մեկ էլ էն կտեսնի Անդրանիկ, որ ընկած տեղը սևցավ։

Զին իմաստուն էր, դարձավ ասաց, — Հեյ վա՜խ, Շապինանդ, քո ընկեր Սեբաստացի Մուրադ սպանված է, ու իր զորք էնոր տարե թաղել է Արմենիքենդ գերեզմանատուն։

Շապինանդն էնտեղ վշտից ձիու վրա շուռ կգա։ Խուրջին կպոկվի թամբից, ու բաղարջներ վերևից կգլորվեն ձոր։

Ողորմի, հազար ողորմի բոլոր անմեղ սպանվածների հոգուն, աստված ձեր անդարձին դարձ ի տա, դուք էլ, որ անմեղ եք՝ հասնեք ձեր մուրազին։

Ճրագները հանգչում էին, երբ Հաջի Գևոն ներկայացավ Շապին անդին։

— Կարճ զեկուցիր։

— Քառանիվ սայլերը վերանորոգված են, փաշա, բոլոր ձիերը պայտված են։ Հեծելազորը կազմ ու պատրաստ է վաղվա համար։

— Գաղթականների մոտ եղա՞ր։

— Եղա, փաշա։ Նրանք գետափի գերաններին նստած հեքիաթ են պատմում ձեր մասին։

— Հեքիա՞թ։ Մեր ժողովուրդը սիրում է խալիչա գործել։ Երկնքից քանի՞ խնձոր ընկավ։

— Երկնքից ընկավ երեք բաղարջ։ Մեկը Լենինի, մեկը Ստեփանոս Շահում յանի, իսկ մյուսը՝ մեզ բոլորիս համար։

— Քեզ բաժին չմնա՞ց։

— Իմ բաժինը մի ապտակ եղավ, որ տվել ես ինձ հեքիաթի մեջ։

— Հիմա դու իրավունք ունես լոլո կանչելու. դե կանչիր։

— Լո լո, լո լո, լո՜...

ԳԻԲՈՆ

Գորիսի հրապարակի վրա շարված էր ձիավոր զորքը։ Կանգնած էր հոգևոր դասը և ժողովուրդը։

Զանգեզուրի հայ կանայք կարմիր դրոշակ էին գործել Անդրանիկի զորքի համար։ Ոսկեթել ծոպերով մետաքսե կըտորի վրա ասեղնագործված էր «Հայկական առանձին հարվածող զորամաս»։

Անդրանիկը դրոշակը ընդունելով ամենատարեց կնոջ՝ գորգագործ Սուլթան բաջու ձեռքից՝ ասաց. «Մինչև հիմա շատ դրոշակներ են նվիրված, որոնք բոլորն էլ խորհրդանիշ եղած են ավերի, ջարդի և դժբախտության։ Կուզեի, որ սա վերջին դրոշակը լիներ, որ հայ մայրը կուտա իր որդուն՝ նրան դեպի կռվի դաշտ քաջալերելով։ Կմաղթեմ, որ սա նշանակ լինի հաջողության և խաղաղության։ Ես այս փառապանծ դրոշակը վերցնում եմ խոր գիտակցությամբ և զգացումով, նախ և առաջ մեր պատմության, մեր ապագա սերունդների Հայաստանի առաջ, նաև համայն Սիսիանի և Գորիսի հայության առաջ։ Հավատացած եմ, որ ապագային, երբ երկիրը խաղաղվի, նրանք պիտի օրհնեն ահա այս օրը և այս դրոշակը»։

Մեր հանդիսավոր արարողությունից հետո ձիավոր զորքը կարմիր դրոշակը բարձր ծածանելով սրընթաց առաջացավ քաղաքից դուրս։ Մութը կոխած էր, երբ Խնձորեսկի վերևով հեծելազորը հասավ Տեղ՝ Գորիսի վերջին գյուղը։

Ցից անդունդ էր Զապ ձորը, ապառաժ ու լերկ։

Շապինանդը զորքը քաշել էր այդ ձորի մեջ և հեռադիտակը ձեռքին, թնդանոթի կողքին կանգնած հրամայում էր հերթական համազարկը տալ, երբ սպիտակ պաստառով մի ավտոկառք երևաց ձորի հինավուրց կամուրջի մոտ։

Երեք ձիավոր փութացին դիմավորելու։

Նրանցից մեկը շուտով ձին քշեց եկավ և հայտնեց, թե անգլիացի մի գնդապետ է եկել հաշտության բանակցության համար։

— Անու՞նը։

— Գիբոն։

Սպայակույտի անդամները առաջարկն ցին շտապ կարգի բերել վրանը։ Շապինանդի վրանը հաստատված էր կրակի առաջին գծի վրա, մի հսկա ժայռի կողքին։ Վրանի առաջ փողփողում էր Գորիսի հայ կանանց կարմիր դրոշակը։

Հաջի Գևոն և հիսնապետ Թորգոմը շտապով մի քանի գորգեր պարզեցին վրանի մեջ, բարձ դրին և իրեն խնդրեցին, որ շքեղ երևույթով երևա օտար զինվորականին, և նրբան ներս հրավիրի շեմքին կանգնած։

— Աղեկ, աղեկ, այդքան գիտենք, դուք ձեր գործին նայեցեք, — ասաց Անդրանիկը։ Նա հագավ իր զինվորական համազգեստը, պատվանշանները կախեց, մազերը սանրեց դեպի ետ, ինչպես անում էր սովորաբար, բեղի ծայրերը ոլորեց և ելավ դուրս անգլիացի գնդապետին դիմավորելու վրանի առաջ։

Սպիտակ դրոշակը անցավ կամուրջը և հասավ ճանապարհի այն կետը, որ ամենամոտն էր վրանին։ Այդտեղ երկու վաշտ հետևակ և ձիավոր էր շարված իբրև պատվո պահակ։

Գնդապետը իջավ կառքից։ Շապինանդի թարգմանը նրան ընդունեց և խոնարհ կանգնած զինվորների առջևից անցկացնելով, ուղղվեց դեպի վրան։

Զապողի ձորը, որի երկինքը ամբողջ գիշերը կարմրած էր զորամասի խարույկների կրակներից, դեռևս հանդարտ ծըխում էր։ Ճանապարհի ամբողջ երկայնքով հայ զինվորները փոսերի մեջ և ժայռերի տակ ինչ–որ բան էին խանձում կըրակների վրա։

— Այդ ի՞նչ են անում, — զարմացած հարցրեց գնդապետը։

— Ցորեն են խանձում հացի տեղ ուտելու համար։

— Ուրեմն այս տեսակ հաղթություն տանող հայ զինվորը այս ապրուստի՞ն է դատապարտված։

— Այո։

— Իսկ եթե մեր զինվորների ապրուստը ունենային, ինչե՞ր կարող էին անել։

Հայոց զորավարը իր վրանի առաջ բարի գալուստ մաղթեց գնդապետ Գիբոնին և հրավիրեց ներս մտնել, ուր, իհարկե, ոչ սեղան կար, ոչ աթոռ, բայց միայն գետնին պարզած գորգեր և մեկ–երկու բարձ՝ ծալապատիկ նստելու համար։

Միջահասակ, նիհար կազմվածքով և անշուք արտաքինով մի զինվորական էր հաշտության բանակցությունների համար եկողը։ Շապինանդը նրա համեմատությամբ շքեղ երևույթի և տարազի մեջ էր։ Հայ զորավարի հայացքը խըստություն էր արտահայտում, բայց աչքերի մեջ զվարթասիրություն և բարեմտություն կար։ Գիբոնը հասկանում էր, որ իր դեմ կանգնած է մի երևելի հայ զինվորական, որ վերջին պահին Նախիջևանի գավառր հայտարարել էր Ռուսաստանի հանրապետության անբաժանելի մասը, գործակցության մեջ մտնելով Կովկասի կարմիր կոմիսար Ստեփան Շահումյանի հետ և իր զորամասը դնելով Սովետների իշխանության տրամադրության տակ։ Երկուսն էլ մի պահ շեշտ նայեցին իրար և պատրաստվեցին նստել։

Անդրանիկը նստեց ծալապատիկ, ոտքերը սապոգներով արագությամբ տակը ծալելով։ Անգլիացին սովոր չէր արևելյան այդ վարժությանը և բավական չարչարվեց, մինչև որ իր երկար չոր սրունքները մի կերպ դասավորեց նույն դիրքով։

Երկուսի մեջտեղ նստեց թարգմանը։

Զորավար Գիբոնը սկսեց պարզել իր գալու նպատակը։ Ասաց, որ ինքը գալիս է Բաքվից, դաշնակից զորքերի ընդհանուր հրամանատար Թոմսոնի կողմից։ — Նամակ եմ բերել և եկել եմ հայտարարելու, — ասաց նա, — որ դաշնակիցները հաղթությունը շահած են և գերմանացին ու թուրքը պարտված են չարաչար։ Զինադադար է, հետևաբար պիտի խնդրեի, որ դադարեցնեիք կրակը և զենքը վայր դնեիք առանց մի թիզ այլևս առաջ շարժվելու։ — Թոմսոնը հայ զորավարից պահանջում էր կասեցնել առաջխաղացումը և կանգ առնել այնտեղ, որտեղ այդ հրամանը կհասնի տեղ։ — Զինադադարի խախտումը ձեր կողմից թշնամական ակտ պիտի նկատվի դաշնակիցների դեմ և հետևաբար ձեր դեմ պիտի գտնի դաշնակիցն երի միացյալ դիմադրությունը։

Անդրանիկը հապճեպով կտրեց նրա խոսքը։

— Իսկ մեր հաշիվնե՞րը։

— Ձեր հաշիվները պիտի պարզվեն հաշտության սեղանին, խաղաղ և արդար կերպով, որին դուք արժանի եք ձեր անհուն զոհաբերությամբ։

Հայ զորավարը թարգմանչի թևը մշտելով՝ ասաց.

— Ըսե իրեն, որ ես դիվանագիտություն շատ չեմ հասկնար և շատ ալ վստահություն չունեմ, բայց սիրով կընդունեմ զինադադարը, պայմանով, որ խոստումները կատարվեն։

Քիչ վերջը զինադադարի փողեր հնչեցին երկու ճակատից։ Պարտված թշնամին գոհ էր, հաղթանակած հայը՝ տխուր։

Սրակները մարեցին Զապողի ձորում և վրանը ծալվեց։

Իսկապես, այս ի՞նչ տարօրինակ շեփորներ են և ինչու են իր զինվորները այդքան հուսաբեկ կանգնած։

Անդրանիկը ձեռքի մեջ ամուր սեղմել էր ընդհանուր հրամանատարի նամակը։ Աչքերի մեջ տագնապ և հուսահատություն կար։ Դաշնակիցները, որոնց հաղթանակին այնքան նպաստել և սպասել էր ինքը, մի անգամ ևս պիտի ի դերև հանեին հայ ժողովրդի հույսերը։

Գնդապետ Գիբոնի հետ Զապողի ձորից Գորիս վերադառնալով, նա հյուրանոցի սրահի մեջ բաժակ բարձրացրեց ի պատիվ անգլիացի հասարակ զինվորների և նրանց ծնած մայրերի, սակայն բաժակաճառի վերջում չկարողանալով իրեն զսպել, ոտքի ցատկելով և ճակատի երակները ուռած, աչքերը բոցարձակ և ամբողջ մարմինը զայրույթից դողահար, իր ցասկոտ արհամարհանքը նետեց հարստահարիչների երեսին.

— Գնացեք և ասեք բրիտանացիներին, նաև ձեր թագավորին ու թագուհուն, թե այսօրեն սկսյալ ես իմ ձեռքերս ավանում եմ դաշնակիցների հետ ունեցած իմ բոլոր գործարքներից։ Ինչ օժանդակություն որ ստացած եմ նրանցից, պիտի վերադարձնեմ իմ զորքի ձիերը Երևանի շուկայի մեջ աճուրդի հանելով։ Դուք ինձ հրաման բերեցիք, որ դադարեցնեմ կռիվը և սպասեմ խաղաղության վեհաժողովի կարգադրություններին։ Սակայն ի՞նչ երաշխիք։ Այս պա՛տերազմում հայերը քաջաբար կռվեցին Թուրքիայում, Կովկասում, Պարսկաստանում և հեռավոր Սիրիայում, մեծ ծառայություններ մատուցելով դաշնակից բանակներին։ Միայն ռռւսահայերը տվեցին երեք հարյուր հազար զինվոր, իսկ Տաճկահայաստանը կոտորվեց, բնաջնջվեց, մեղադրվելով ձեր դաշնակիցը լինելու մեջ։ Եվ այսօր, երբ դուք հաղթել եք, թույլ եք տալիս, որ երկրի երեսից անհետանա մի հինավուրց քրիստոնյա ժողովուրդ— ձեր փոքրիկ դաշնակիցը։ Դուք փաստորեն շարունակում եք օսմանյան պետության սկսած հայաջնջման գործը։ Դուք արգելեցիք մեզ կռվելու մեր երկրի և մեր կյանքի համար, սովամահության ամոթալի վախճանին դատապարտելով մեզ։ Ձեր աչքով տեսաք իմ զինվորների ծանր վիճակը Զապողի ձորում։ Մարդակերի սառնասրտությամբ ամենուրեք ականատես եղաք, թե ինչպես իմ ժողովուրդը սովից լռելյայն մահանում է Տաթևի վանքի և Գորիսի պատերի տակ։ Ես ցարդ հավատարիմ եմ մնացած դաշնակիցներին ու համբերությամբ սպասել եմ մեր փրկությանը, բայց այլևս անկարող եմ տոկալ մեր դատի հանդեպ ցույց տրված այսքան անարդարության։ Զինադադարի շեփորները հնչեցին։ Բայց ինչու՞ իմ զինվորը այսքան անհաղորդ է հաղթանակի շեփորին։ Հաղթանակած զինվոր և այսքան տխու՞ր։ Եթե դուք ինձ ըսեք, այո՛, եթե նույնիսկ աստվածն ալ ինձ ըսե, թե իմ ցեղիս հանդեպ արդարություն կա, ես պիտի ժխտեմ այդ իր ներկայության իր երեսին բոռալով։

Լի բաժակը խնջույքի սեղանին թողած, Շապինանդը վըրդովված դուրս եկավ Գորիսի հյուրանոցից և հրապարակը կտրելով շարժվեց դեպի գետափ։ Գնում էր բարկացած շա՛րունակելով իր մեղադրանքը. տո, ես ձեր կեղծ մարդասիրությունը, ձեր քրիստոնեությունը, ձեր դիպլոմատիան…

Գետափի մերկացած ծառերի տակ ծվարած էին գաղթական ընտանիքներ։ Մեկը Մոսե Իմոն էր իր իշխանական կնոջ և աղջկա հետ։ Մյուսը խութեցի Ծաղիկ Համբարձումն էր։ Կարպետն ու ներքնակը շալակին, թիակը ձեռքի մեջ, մի քարի վրա տխուր նստած էր ջրտուքվար Ֆադեն։

Երևի դարձյալ հեքիաթ էին պատում։ Նայեց նրանց, գլխով լուռ բարևեց և անցավ։ Մոտեցավ դիմացի բարձր ժայռաբեկորներին, արմունկը դրեց մի քերծի և հիշեց երեք տարի առաջ Պյատիգորսկում արտասանած ճառը.

«Հայերն ի՞նչ են սպասում ապագայից։ Սպասում են շատ բան։ Միայն գալիքումն է նրանց կյանքը… Ամեն ինչ Ռուսաստանի վրա է դրված։ Հայ ժողովուրդը նրան է վստահում իր ճակատագիրը։ Մենք հայերս չենք ունեցել այլ ձգտումներ, քան այն, ինչին ձգտել է Ռուսաստանը։ Վայ այն հային, ով փորձ կանի Ռուսիո դռները փակել մեր առաջ։ Մեր միակ բարեկամը Ռուսաստանն է։ Ամեն ինչ գալիքի մեջ է։ Մեր ժողովրդի խնդիրն է այժմ, ինչպես և բոլորինը, ջախջախել ներկա պատերազմի հանցագործին։ Միայն գերման իմպերիալիզմի դիակի վրա հնարավոր է կայուն խաղաղություն, որը որպես կենաց ջուր ավերակներից կվերակենդանացնի և Հայաստանը»։

Ահա և այդ գալիքը։ Գերմանիան ջախջախված է։ Իսկ ու՞ր է Հայաստանը։ Սասունցի Ֆադեն Խտանա կածից մինչև Գորիս է շտապել։ Ա՞յդ էր իր երազած Հայաստանը։

Լո-լո–՜լո՜— իր թիկունքում հնչեց ծանոթ եղանակը։

Հաջի Գևոն էր։ Տեսնելով, որ Շապինանդը վրդովված դուրս եկավ հյուրանոցից, նա նույնպես լքել էր խնջույքի սեղանը և աչքը հեռվից զորավարի քայլերին պահած, աննկատելի եկել–թառել էր նրա թիկունքի քարաբուրգին։

Անդրանիկը ետ նայեց, ժպտաց և նրան իր մոտ կանչեց. — Աղբյուր Սոսեին ասա, որ ինքը գաղթականների հետ պետք է մնա Գորիս, մինչև ճանապարհները բացվեն, իսկ զորամասը պետք է շարժվի։ Գումակը կարգի բեր և ձիերից մեկը պատրաստ պահիր գնդապետ Գիբոնի համար։ Վաղը մեկնում ենք։

— Լսում եմ, զորավար, — պատվի առավ Հաջի Գևոն և «լոլոն» շարունակելով շտապեց զորքի մոտ։

ՁԻՆ ՏՎԵՔ՝ ԹՈՂ ՀԵԾՆԻ

1919 թվականի մեծ պահքի կեսերին Անդրանիկը Գորիսից ճամփա ելավ դեպի Վայոց ձոր։

Համատարած ձյունը ծածկել էր Զանգեզուրի բոլոր լեռնանցքները և չոր քամ ի էր փչում։ Յոթ հոգի էր իր քարավանը, բոլորն էլ սպայակույտի անդամներ։

Առջևից ինքն էր գնում, ետևից՝ դատարկ թամբով մի երիվար և վեց ձիավոր։ Եռաբլուրի մոտ ճանապարհը շեղվեց դեպի ձախ։ Զորամասի մեծ մասը առաջացած էր մինչև Սիսիանի Անգեղակոթ Գյուղը։

Զանգեզուրի վերջին ամենաբարձր լեռնաշղթան կտրելիս սկսվեց մոլեգին ձնաբուք։ Ձիանքը բնազդորեն էին առաջնորդում, որովհետև բքի սաստկությունից գետնին նայելու կարելիություն չկար։

Այդ միջոցին նկատելի դարձավ, որ քարավանի անդամներից մեկը խրվել է ձյուների մեջ և հետիոտն մաքառում է հեծյալներին հասնել։ Նա մերթ երեսը ետ էր դարձնում քամու հարվածներից պաշտպանվելու, մերթ ձեռնափերով դեմքը ամուր փակած՝ գլուխը դեմ էր անում բքին և ոտքերը դժվարությամբ ձյունից հանելով, ճիգ էր անում վերջին հեծյալի հետքը չկորցնել։

Սպայակույտի անդամներից մեկը, որ Հաջի Գևոյի առջևից էր գնում՝ հարցրեց*

— Ո՞վ է այդ թշվառը։

— Զորավար Գիբոնը։

— Ինչու՞ է հետիոտն։

Անդրանիկը բարկացավ, ձին ձեռքից առավ, ստիպված ոտքով է մաքառում։

— Բայց պատճա՞ռը։

— Պատճառը Գորիսի հայ կանանց կարմիր դրոշակն է։ Անգլիացին չէր ուզում այդպիսի մի դրոշակ տեսնել մեր զորամասի ձեռքին։ Այդպես է, դեռևս Զապողի ձորում նա կասկածով էր նայել հայ զորավարի վրանի առաջ ծածանվող կարմիր պաստառին։

— Հասկանալի է փաշայի զայրույթը։ Նա երեկվանից դեռ հանդարտված չէ։ Հյուրանոցում իր բաժակաճառի ժամանակ նա այնքան վրդովված էր, որ ես սարսափով մտածում էի՝ չլինի՞ թե հանկարծ մի ապտակ իջեցնի դաշնակից զորավարի կուշտ ու կլորիկ դեմքին։ Բարեբախտաբար այդ բանը տեղի չունեցավ։ Սակայն մարդը տարիքոտ է, — հարեց սպայակույտի անդամը։ — Դուք հին ընկերն եք փաշայի և հին ֆիդայի։ Խնդրեք, որ նրա ձին վերադարձնի։

Հաջի Գևոն ձին քշեց և բուքը ճեղքելով զորավարին հասավ։

— Փաշա՜։

— Շա՜, — հռնդաց քամին անդունդ գլորվելով։

— Փաշա, — նորից հնչեց Գևոն, այս անգամ ավելի բարձրագոչ և ձիու բաշին թեքվելով, որ փոթորկին հաղթի։

— Հոգնեցի՞ր, Գևո։ Քո փոխարեն այժմ ձնաբուքն է լոլո երգում։ Քիչ էլ տոկա։ Հայաստանի ո՞ր սարի բուքը չի հարվածել հայդուկի կողերին։ Տավրոսի՞ բուքը ծանոթ չէ մեզ, թե՞ Ռահվե–Դուրանի կամ Բաղեշի լեռնակիրճի բորանը։ Սա Զանգեզուրի վերջին լեռնագագաթն է, շուտով կսկսի մեր էջքը դեպի Բազարչայ։

— Փաշա, անգլիացին հոգնել է և դժվարությամբ է քայլում։

— Ինչպե՞ս։

— Ասում եմ, անգլիացին հոգնել է և դժվար է քայլում, իսկ բուքը սաստիկ է։

— Ես նրան պատժել եմ։ Նա ճանապարհին դարձյալ հակաճառեց ինձ և խորամանկ շեշտ կար նրա խոսքի մեջ մեր դատի հանդեպ։ Մեր դրոշակի կարմիր գույնը իրեն դուր չի գալիս։ Բացի այդ, ես տեսա, թե ինչպես նա ձիու հետ անխղճորեն էր վարվում։ է, ինչ անենք, որ նրանց նավերը և ավտոկառքերը չեն կարող մեր լեռները բարձրանալ։ Մենք նրան ձի տվեցինք, որ խեղճ գրաստին ծեծի՛*։ Թող մի քիչ ոտքով քայլի, որ հասկանա, թե ինչ բան է ազատության համար մարտնչող հայ զինվորի տառապանքը։

— Բայց մեղք է, փաշա, կարող է խեղդվել բքի մեջ։

— Իսկ մենք մեղք չե՞նք, — նրա խոսքը ընդհատեց զորավարը։ — Իսկ Սեբաստացի Մուրադը մե՞ղք չէր, իսկ կոմիսար Շահումյանը մեղք չէ՞ր։ Իսկ Շամխորում սպանված հարյուրավոր անմեղ ռուս զինվորները մեղք չէի՞ն։ Իսկ մեր ժողովուրդը, որ կոտորվեց ու ցրիվ եղավ աշխարհով մեկ, մեղք չէ՞։ Իսկ արաբը և Հնդիկը մեղք չե՞ն։ Քեզ մի բան ասեմ, Գևո, այն օրից, երբ մեր պատվիրակ Մոսե Ւմոն ձեռնաթափ վերադարձավ Լոնդոնից, իմ հավատքը իսպառ խախտվել է Անգլիո վարիչների և նրանց զինվորականների հանդեպ։

— Փաշա՜։

— Թող մի քիչ քայլի։

— Փաշա՜։

— Իմ համբերանքն ես ուզում փորձել։ Բուք կա իմ հոգում, Հաջի, ավելի ահեղ, քան լեռնահայաստանի այս բորանը, որ կատաղորեն փչում է մեր դեմքին։ Մեր ազգը կորել է փոթորիկի մեջ, իսկ դու ձի ես փնտրում ասեղ կտրող անգլիացու համար։

— Լո՜, լո՜, լո՜...

— Ոչ մի լոլո չի օգնի, իզուր է։

Սպիտակ ձիավորը գլուխը շուռ տվեց դեպի աջ։ Զորավարի կոշտ դիմագծերը ավելի պրկված էին։ Գուցե վերջին անգամ էր նա անցնում այդ լեռներով։ Նրա հայացքը այղ պահին ամբողջապես ուղղված էր Հայաստանից դուրս։ Դաշնակիցների հանդեպ ունեցած կասկածը գնալով աճել էր իր մեջ, իսկ Հանրապետական Հայաստանի վարիչների հետ խըստորեն պառակտված էր։ Երևանը թշնամաբար էր դիտում իր զորամասի անջատ գործողությունները։ Այդ էր պատճառը, որ Գորիսի ազգային խորհուրդը համառորեն ձգձգում էր քառանիվ սայլերի վերանորոգումը։ Զանգեզուրում դրանից մի տարի առաջ երևացել էին երեք զինվորական գործիչներ, որոնք խոստովանել էին, որ իրենք ուղարկված են «Անդրանիկին մեջտեղից վերացնելու»։ Եվ արդեն լուրեր էին տարածվել, թե նա սպանված է։

Կաբինում դասալիք զինվորները իրեն «կռո» անվանեցին, իսկ այստեղ՝ Անգեղակոթում, սասունցի հին հայդուկը զենք քաշեց իր վրա։ Որքա՜ն էր սիրում նա Ախոյին։ Երբ հավատարիմ սասունցին է զինվել իր դեմ՝ էլ ինչու մնալ։ Պառակտում կար նաև իր և իր սպայակույտի որոշ անդամների միջև։ Իրենից անդարձ բաժանվել էին սասունցիների գունդը, ձիավոր հարյուրակի հրամանատար Սարդիս Ճեպեճին, երրորդ գումարտակի պետ բժիշկ Բոնապարտը։ Զորամասի հրամանատարների և զինվորների մեծ մասը զորավար Մախլուտոյի գլխավորությամբ լքեց Զանգեզուրը և Սևանի արևելյան ափերը բարձրանալով գնաց դեպի Երևան յան հանրապետություն։ Նույնիսկ իր սուրհանդակ Անդրեասը Թալինից չվերադարձավ Լոռի։ Թիկունքից՝ բուք, առջևից՝ բուք, աղից ու ձախից էլ բուք։ Բնությունն անգամ մոլեգնած էր իր դեմ։ Այո, ինչու մնալ։ Եվ նա որոշեց գնալ Էջմիածին, զենքերը հանձնել կաթողիկոսին և հեռանալ Հայաստանից։

— Եղիշե՛, — գոչեց նա։

— Լսում եմ, զորավար։

— Այն անգլիացին հոգնել է և կարող է խեղդվել բքի մեջ։ Ջին տվեք թող հեծնի։

Քիչ վերջը զորավար Գիբոնը հեզ գառնուկ դարձած առաջանում էր քարավանի հետ։

Գարնան գաղջ արևը տաքացրել էր Արոտնա կիրճը, որի միջով հետևակն էր ընթանում, իսկ իրենք գնում էին բարձրով։

Շուտով երևաց Սիսիանի վերջին գյուղը, և նրանց դիմաց ցցվեց գեղեցիկ իրանով մի սպիտակ լեռ։ Բազարչայի հովիտն էր։ Բայց մնում էր ամենադժվարին և ամայի անցուղին Բազարչայից մինչև Հերհեր։ Այդ շրջանի ձյունը մարդու հասակից բարձր էր։ Ձյունը փակել էր բոլոր ճանապարհները՝ դարափոսերը բլուրներին հավասարեցնելով։

Իրենք յոթ ձիավոր էին, մի անգլիացի գնդապետ և վեց սպայակույտի անդամներ։ Առջևից դարձյալ ինքն էր գնում, ետևից՝ Հաջի Գևոն, քարտուղար Եղիշեն, անգլիացի գնդապետը և մյուսները։

Մերձակա մի գյուղ դիմավորելու ելավ աղուհացով։

— Հապա էս բու՞քը, — գոչեց Անդրանիկը բեղերի պաղլուլաները քանդելով, — մեր առաջ աղուհաց հանելու փոխարեն ճամփաները մաքրեիք։ — Նա Բազարչայի մալականներին փող տվեց և նրանք խմբերով եկան մաքրեցին կուտակված ձյունը և զորքը անցավ։ Հետևակը խճուղով գնաց, ձիավորները՝ սարով։

Կեչուտի ձորահովտում Հերհերի նոսր թփուտները իրենց միջից աղմուկով թափ էին տալիս ապրիլյան տաք ձյունը։

ԻՄ ՁԻԱՊԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ

Նոր–Բայազետում էի, երբ իմ ձիապան Բարսեղը հայտնըվեց։ Ոտքից թեթև կաղում էր։ Նա մի մեղավոր հայացք նետեց վրաս, վախենալով դատաստանից, բայց ես ավելի տրամադիր էի նրա քաջագործությունների մասին լսել, որովհետև վստահ էի, որ եթե նա ողջ է վերադարձել, ուրեմն իր խոսքը քաջության մասին է։

— Զորավար, — ասաց Բարսեղը դիմելով ինձ, — երբ Անդբանիկի սուրհանդակ Անդրեասը հրավեր բերեց, որ մենք գնանք Լոռի, և դու ինձ կարգադրեցիր նրան ճանապարհ դնել, ես նկատեցի, որ Անդրեասը մտադիր է հարձակվել Իբրահիմ քսանի վրա։ Եվ իսկապես, Դավթաշենի ձորում կռիվ եղավ նրա և Իբրահիմ խանի միջև և մեր սուրհանդակը նեղն ընկավ, Իր ձին խփվեց։ Ես նրան վերցրի իմ թամբին և մենք՝ երկու հեծյալ մի թամբի վրա, հասանք Աշտարակ։

Աշտարակում Անդրեասն ասաց, «Բարսեղ, ես պիտի Ապարանով բարձրանամ Լոռի։ Եկ քո ձին ինձ տուր, իսկ դու վերադարձիր զորավարիդ մոտ և ձեր զորքով շտապեք Քարախաչ։ — Խելքս մտավ և ձիս տվեցի նրան։ Հազիվ էի ոտքս դրել ասպանդակին, երբ լսեցի, որ Բաշ–Ապարանում կռիվ է և Փեթարա Մանուկը Չոլոյի և Մորուքի հետ սասունցիներից մի խումբ կազմած շտապել է մասնակցելու Ապարանի ճակատամարտին։

Անդրեասը թե «Ես պետք է հասնեմ Անդրանիկ փաշի զորքին»։ Ասաց, ու իմ ձին հեծնելով, գնաց դեպի Լոռի։ Ես մնացի հետիոտն։ Փեթարա Մանուկը ինձ մի ձի տվեց և մենք մի ամբողջ օր կռվեցինք Ալեքսանդրոպոլի կողմից Արագածի հյուսիս–արևելյան լանջով դեպի Երևան արշավող ռոմի զորքի դեմ։ Կռվով հասանք Եղվարդի տակ։

Այդտեղ Չոլոն ասաց, որ թշնամին բազմահազար զորքով հասել է Արաքսի ափը և Էջմիածնի վրայով սպառնում է Երևանին։ Թողեցի Բաշ—Ապարանը և ինձ նետեցի Երևան։

Քաղաքի ծայրին մի ծերունի ժայռին փակված մի կոչ էր կարդում ուղղված Երևանի զորքերին և բնակիչներին, «Հայե՛ր, շտապեցեք հայրենիքն ազատելու… հասել է րոպեն, երբ յուրաքանչյուր հայ, մոռանալով յուր անձնականը, պետք է գործ դնի իր վերջնական ճիգը թշնամուն հարվածելու համար։ Հարկավոր է մի ճիգ ևս, և թշնամին վռնդված կլինի մեր երկրի սահմաններից։

«Հայե՛ր, ժամանակը չէ դանդաղելու։ Հանուն մեր բազմաչարչար ժողովրդի ֆիզիկական գոյության։ Ոտքի կանգնեցեք։ Դեպի սրբազան պատերազմ։ Դեպի զենք բոլորդ։ Դեպի Սարդարապատ»։

Ծերունին կարդալն ավարտեց և իր շուրջը հավաքվածներին կազմակերպելով, «ազատություն կամ մահ» գոռալով շարժվեց փողոցն ի վար։ Գնալով այդ աշխարհազորը մեծացավ, խտացավ և փողոցը լցվեց հազարավոր մարդկանցով։ Ես էլ ընկա այդ հեղեղի մեջ և շարժվեցի առաջ։ Հասա քաղաքի կենտրոն և դեմ առա սև քարից շինված մի հսկա եկեղեցու։ Գլխին հինգ սոխաձև գմբեթ կար ծուռ խաչերով։ Ինձ ասացին, թե դա ռսի ժամ է։ Էս ժամի զանգերը լուռ էին։ Աշխարհազորը շարժվեց դեպի Զանգվի կամուրջը, իսկ ես իմ ձին կապեցի ժամի դռանը և բարձրացա զանգակատուն։ Հաշվեցի զանգերը. ութսուն հատ էին։ Ամենամեծ զանգի լեզվակը իմ ձիու գլխի չափ էր։ Պարանը քաշեցի։ Քաղաքը դղրդաց ու ձայնը մինչև Եղվարդ հասավ։ Եկեղեցու դիմացը մի աղբյուր կար։ Տեսնեմ՝ մարդիկ էս աղբյուրի մոտ շարք կազմած կժերով ջուր են տալիս իրար։ Շարանն անցնում էր իմ ոտքերի տակով և ձգվում էր մինչև կայարան։

— Էս ի՞նչ բան Է, — հսկայի պես կռանալով հարցրի ես վերևից։

Ներքևից պատասխանեցին, թե ջուր են ուղարկում կռվողներին։ Կժերով հասցնում են կայարան և տակառների մեջ լցնելով գնացքով փոխադրում են Սարդարապատի դաշտ։

Ես զանգակատնից իջնելով արագությամբ շարք մտա և մի քանի կուժ ջուր փոխադրեցի հաջորդ ձեռքերին։ Բայց իմ գործը ոչ ջուր փոխադրելն էր, ոչ էլ զանգեր հնչեցնելը։ Ես ռազմիկ էի և պետք է նետվեի կռվի դաշտ։

Հեծա իմ ձին և շտապեցի դեպի Արաքսի ափը։ Թիկունքից սայլերով, ավանակներով, ձեռքերով ռազմամթերք էին հասցընում կռվողներին։ Կես ճանապարհին մի թնդանոթ էր մնացել։ Իմ ձին տվեցի, որ թնդանոթը շուտ տեղ հասցնեն։

Սկսեցի ոտքով քայլել։

Արաքսը վարարած էր։ Դաշտի միջով դեպի Հայ–Զեյվա մի հեծյալ եպիսկոպոս էր գնում՝ պատկառելի վեղարը գըլխին և սուրը ձեռքին բարձր պահած։ Ղարաբաղցի էր, անունը Գարեգին։ Վտիտ և անշուք դեմքով մի այր էր սրբազանը։ Տարիքը կլիներ քառասուն։ Կողքից երեք երիտասարդ վարդապետ էին գնում՝ Եզնիկ, Դանիել, Թադևոս, խաչերը ձեռքներին բարձր պահած, իսկ ետևից գալիս էր տարօրինակ կըռվողների մի բազմություն տարբեր զենքերով զինված, ոմանք շապիկ–վարտիքով, ոմանք՝ բոկոտն ու գլխաբաց։

Սրբազանը ձին կանգնեցրեց։

— Սիրելի ժողովուրդ, — դարձավ նա բազմությանը։ — Արարատյան Հայաստանը հարվածի տակ է։ Հայկական զորքերին հրամայված է դատարկել Սուրմալուն և նահանջել Կոտայքի բարձունքները։ Շտապ առաջարկ է եղել Մայր աթոռը տեղափոխել Սևան։ Կես ժամ առաջ վեհափառ հայրապետը հայտնեց, որ ինքը մերժում է կաթողիկոսարանը ս. էջմիածնից տեղափոխել։ Եթե հայ զորքը հրաժարվի կամ անզոր գտնվի պաշտպան կանգնել այս սուրբ վայրին, — ասաց նա, — ապա ինքը մենակ սուր կվերցնի և կռվելով կընկնի մայր տաճարի զավթում, բայց չի հեռանա ս. էջմիածնից։ — Մինչև հիմա դուք էիք իմ աջը համ բուրում, — ասաց վեհափառը զորքին և ժողովրդին դիմելով, — հիմա ես եմ համբուրում ձեր ոտքը։ Բոլորս դեպի թշնամին»։

Ի պատիվ և ի ուրախություն մեզ, Արարատյան դաշտի ամբողջ զորքը և ժողովուրդը զինված ջոկատներով անհավասար մարտի մեջ է մտել ոսոխի դեմ։ Սուր է վերցրել և ս. Էջմիածինը։ Ծառը արմատով է ծառ, տունը հիմամբ է տուն, — գոչեց Գարեգին եպիսկոպոսը և բազմությունը նրա ետևից աղաղակեց. «Դեպի նոր Ավարայր»։

Արաքսի ափին հենց առաջին օրը ես գլորվեցի մի ավազափոսի մեջ, որտեղ մի վիրավոր էր ընկած՝ ճակատով դեպի գետին, ձիու սանձը թևի տակ ամուր սեղմած։ Կռացա իմանալու, թե ով է, ու հանկարծ ծոծրակիս մի տաք բան զգացի։ Շուռ եկա տեսնեմ՝ իմ ձին էր, որով ես գրոհել էի Թալինի բերդի վրա։ Նա ետևից թեքված լիզում էր իմ վիզը, իսկ կողքի վիրավորը Անդրեասն էր։ Անծանոթ տեսնողը նրա ահարկու կերպարանքից կարող էր տեղնուտեղը ուշագնաց լինել։

— Անդրեաս, — ասացի, — դու էստե՞ղ, Սարդարապատի դաշտու՞մ։ Չէ որ ես տեսա, թե դու ինչպես իմ ձին հեծնելով Եղվարդի վրայով գնացիր դեպի Լոռի։

— Ես չէի ուզում Բաշ–Ապարանում կռվել, բայց ճանապարհին իմացա, որ Սարդարապատում կռիվ է, — խոսեց Անդրեասը, նստելով ավազափոսի մեջ իմ կողքին։ — Ու՞ր կերթաս, Անդրեաս, չէ՞ որ Արաքսի ափին կռիվ է՝ ասացի ինքս ինձ։ Երևանի կողմից եկող զանգերի գոռոցն էլ որ ականջս քանդեց, ասացի՝ էստեղ մի լուրջ բան կա ու Հայաստանը շատ նեղ վիճակի մեջ է։ Էլ դու ո՞ր օրվա համար ես, Անդրեա՜ս, ասացի ու ձիուս գլուխը շուռ տվեցի դեպի Սարդարապատ։ Աջ թևի վրա կոռնետ Վանոյի հեծյալների դասակն էր։ Ջախ թևին շարված էին Վանի, Զեյթունի և Դալի Ղազարի ձիավոր դընգերը։ Միացա ալաշկերտցի Այվազի խմբին ու սլացա առաջ։ Թե էս երկու օրվա մեջ ինչքան ասկյար եմ սպանել Շևքի փաշայի զորքից՝ հաշիվ չկա։ Իմ պակաս թողածը քո ձին վերջացրեց իր սմբակներով։ Էս Սարդարապատը չէր լինի, եթե ժամանակին լավ պաշտպան ած լինեինք էրզրումի, Բիթլիսի և Կարսի դռները, — ավելացրեց Անդրեասը։

Անդրեաս մի ասա, մի կատարյալ արջ։ Մեր խոսակցության ժամանակ չորս զինված ասկյար թփուտից դուրս նետվելով հարձակվեցին մեզ վրա։ Նրանցից մեկը Անդրեասի ահռելի կերպարանքից տեղնուտեղը ուշաթափվեց, իսկ մյուս երեքին տասնոցը քաշելով գլորեց ավազների մեջ։ Մեկ-երկուսին էլ ես ոչնչացրի գրոհելով եղեգների վրա, ուր նրանք խնամքով թաքնված էին դիակների տակ։

Ամբողջ օրը առավոտից երեկո թնդանոթները որոտում էին։ Այդ նույն օրն էլ կռիվը վերջացավ մեր հաղթանակով։ Արտաշատից մինչև Կարմրաշեն տասնյակ հազարավոր Շևքի դիակ էր դիզված։

Վերջին կռիվը եղավ մեծ Արտեն սարի վրա։ Այնտեղ սպանվեց մահապարտների գնդի գումարտակի պետը։ Ես անցա գումարտակի գլուխը և կազմակերպեցի նոր գրոհ։ Մըշեցի Պանդուխտի ձիավոր գունդը Մաստարայի բարձունքից, իսկ մենք ներքևից հարձակվելով, այնպիսի մի ջարդ տվինք, որ Շևքի թուրքերը լեղապատառ փախան մինչև Անի։ Վանեցի Ջհանգիր աղան էլ մեղ հետ էր իր եզիդական ձիավորներով, Առղա Մամիկոնյան Զորիկն էլ։ Երկուսն էլ Պանդուխտի գումարտակի մեջ էին, 409 բարձունքում։ Վերադարձա Արաքսի ափը։ Հեռվից նկատեցի, որ սև ագռավներն ու անծեղները կռավելով ելնում իջնում էին այն փոսի վրա, ուր Անդրեասն էր պառկած։ — Վա՜յ, ասացի, — Անդրեասը սպանված է և ագռավները նրա լեշն են ուտում։ Մոտեցա տեսնեմ՝ Անդրեասը իր ավազափոսում նստած տնքում է և նայում Է, թե ինչպես գիշատիչ հավքերը ծվատում են սպանված ասկյարներին։ Կողքին էլ ամանով ջուր էր դրված։

— Անդրեաս, — ասացի, — դու վիրավոր ես, արի քեզ Երևան տանեմ։

— Չէ, — ասաց, — ես Անդրանիկ փաշի սուրհանդակն եմ և նրա մոտ պիտի երթամ։ Ինձ կապիր ձիու թամբից ու բաց թող։ Ձին ինձ ուղիղ Լոռի կտանի։

— Անդրեաս, — ասացի, — դու իբրև սուրհանդակ մեզ մոտ եկար մայիսի յոթին, իսկ էսօր մայիսի վերջն է, Անդրանիկը վաղուց Լոռին անցած կլինի։

— Չէ, դու ինձ կապիր ձիու թամբին, փաշան ուր էլ լինի՝ ձին ինձ ուղիղ նրա մոտ կտանի, — պնդեց Անդրեասը։

Շատ որ զոռեց, խնդիրքը կատարեցի։ Մի կերպ գրկեցի դրեցի թամբին և ամուր կապեցի, որ վայր չընկնի։ — Դե, հիմա գնա հասիր Անդրանիկի զորքին, — ասացի ու սանձը տվեցի ձեռքը։ Ձին մի քիչ տեղ գնաց, մեկ էլ ի՜նչ տեսնեմ. Անդրեասը վրա էի կապերը քանդել է և ետ դարձած բռունցքը թափ է տալիս վերևով անցնող ագռավների վրա։ Երևանի կողմը չերթա՛ք, ձեր կտուցներից շան հոտ է գալիս։ Էս էն դաշտըն է, ուր Նոյ Նահապետը տապանից իջնելով խաղողի թուփ է տնկել։ Էդպես կջարդենք մեզ վրա եկողին։

Տեսա ընկնում է, վազեցի, որ կապեմ թամբին և բերդի հիվանդանոց տանեմ։

— Ես հիվանդ չեմ, — գոռաց վրաս։ — Ես պիտի անպայման հասնեմ փաշի զորքին, — ու ինքն իրեն մի կերպ թամբին ուղղելով, գլուխը դարձրեց դեպի Եղվարդի կողմը։ ուր տարավ նրան իմ ձին՝ չիմացա։ Բայց որքան աչքս նշմարեց, ես նրան տեսա դեպի վերևի սարերը գնալիս։

Այդ նույն օրը ես վիրավորվեցի ոտքից և ինձ տեղավորեցին Երևանի բերդի զինվորական հիվանդանոցը։ Բերդի մեջ մի բերդ էլ կար՝ անունը Շուշան։ Շուշանն ինձ ճանաչեց։

— Ինչու՞, — ասաց, — զորավար Մախլուտոն ինձ Բիթլիսից ուղարկեց Երևան ու չեկավ իմ ետևից։ — Շուշանը գթության քույր էր բերդի հիվանդանոցում։ Նրա խնամքին հանձնըված էր նաև մանազկերտցի մի զինվոր, որ կռվել էր Սարդարապատի դաշտում և ծանր վիրավորված էր։

Շուտով ինձ ու մանազկերտցի զինվորին դուրս գրեցին։ Մենք Քանաքեռի վրայով գնացինք Եղվարդ։ Եղվարդում լըսեցինք, որ Փեթարա Մանուկը և իր զինվորները ապստամբվել են Արարատյան Հանրապետության կառավարության դեմ։ Նրանց միացել էին նաև մշեցի Պանդուխտի զինվորները, որ նոր էին վերադարձել ռազմաճակատից։ Հարցրինք պատճառը, Մանուկն ասաց, թե Հայաստանի վարիչները զինադադար են կնքել Վեհիփ փաշայի հետ, նրան զիջելով մեր հողերի մեծ մասը և զորավար Անդրանիկին արտաքսելով հանրապետության սահմաններից։

— Անդրանիկը արտաքսվա՞ծ։ Ուրեմն մենք իզուր կռվեցինք Սարդարապատում և Բաշ–Ապարանում, — ասաց մանազ-

կերտցի զինվորը, և երկուսով բռնեցինք Նոր–Բայազետի ճամփան։

Լճաշեն գյուղում մանազկերտցի զինվորը մի գաղթական աղջիկ տեսավ, անունը Վարդանուշ էր։ Ես երկու գեղեցկուհի եմ տեսել աշխարհում— մեկը Շուշանն էր, մյուսը՝Վարդանուշը։ Մանազկերտցին զարկվեց Վարդանուշի սիրով ու մնաց Լճաշեն։

— Բայց աշխարհը խաղաղ չէ ու ամենից վրդովվածը Հայաստանն է։ Մեր սիրելու ժամանակը դեռ չի եկել, — ասացի ես։

— Աշխարհը սիրելով կխաղաղվի, Հայաստանն էլ հետը, — պատասխանեց մանազկերտցին ու մենք բաժանվեցինք։ Նա մնաց Լճաշեն գյուղում իր Վարդանուշի հետ, իսկ ես զենքերս կապած շտապեցի Նոր–Բայազետ»։

Իմ ձիապանը ավարտեց իր պատմությունը և բեղերը ոլորելով նայեց ինձ։

Ես նրան, իհարկե, ներեցի, որովհետև նա մասնակցել էր Սարդարապատի ճակատամարտին։

ԽՌՈՎԱԾ ՀԱՅԴՈՒԿԱՊԵՏԸ

1919 թվականի գարնանը Անդրանիկն իր զորքով Զանգեզուրի վերջին լեռնանցքի բուքը հաղթահարելով դիմեց դեպի Արարատյան դաշտ։

Դրոն Երևան յան նահանգի զորամասի հրամանատար էր նշանակված։ Լուր հասավ Դրոյին, որ Անդրանիկի ձիավորներըն արդեն հասել են Արարատ կայարան, ուր հնդիկ և անգլիացի զինվորներ էին կանգնած։ Դրոն հատուկ սալոն–վագոնով շտապեց Դավալու, որ նրան դիմավորի։ Զորավարի պատվին Երևանում պատրաստված էր փառահեղ ընդունելություն և հաղթական մուտք։ Երբ հասավ Ղ՛ավալու, պարզվեց, որ Անդրանիկը այնտեղից արդեն մեկնել է։ Հասավ Արտաշատ, բայց Անդրանիկը Արտաշատից արդեն դուրս էր եկել։ Դրոն զգաց, որ Անդրանիկը խուսափում էր իրեն հանդիպել։ Շարունակելով իր հետապնդումը, Երևանի զորամասի հրամանատարը նրան բռնեց Դալմայի այգիների շրջանում։

Դրոն բարձրից էր նայում Անդրանիկին, համարելով նրան ռազմական կրթությունից զուրկ մի սոսկական հայդուկապետ, պարտիզանական կռիվների մի հմուտ ղեկավար, որ ոչ մի մասնակցություն հանդես չէր բերել Սարդարապատի, Բաշ–Ապարանի և Ղարաքիլիսայի վերջին ահեղ ճակատամարտերին։

Ներքևում, հինավուրց կամուրջի տակով մոլեգնած հոսում էր գարնանային Հրազդանը։ Դիմացը Մասիսներն էին, իսկ ետևում՝ Երևանը։ Հանդիպումը եղավ զուսպ։ Դրոն Անդրանիկին հրավիրեց մտնել Երևան։

— Ես Երևան չեմ գար, ես դաշնակ կառավարությունը չեմ ճանչնար, — կտրուկ պատասխանեց Անդրանիկը։

Հարվածող զորամասի քրտնաթոր նժույգները իրենց դարչնագույն մեզը խառնելով Հրազդանի պղտոր կոհակներին, վրնջալով անցան բերդի հին կամուրջով։ Առջևից Անդրանիկն էր գնում, ետևից՝ զորքը։ Այգիների միջով դեպի Էջմիածին էր շարժվում մի անսովոր զորաբանակ։

Զորքը հոգնած էր։ Հոգնած էր այն ոլորապտույտ խճուղին, որով նրանք անցնում էին։ Հոգնած էր և այն փոշին, որ երիվարների սմբակների տակից բարձրանալով, անաղմուկ ոսկեղօծում էր երկնասլաց բարդիների նորականաչ կատարները։

Դրոն վաղուց հասել էր Էջմիածին և կայազորին կարգադրություն արել պատշաճ ընդունելություն ցույց տալ Անդրանիկին, համոզված, որ այնուամենայնիվ նա իր զորքը կըտանի դեպի Երևան և կողջունի Հայաստանի հանրապետության ծնունդը։ Սակայն Էջմիածին հասնելով Անդրանիկն իր զորագունդը ուղղեց դեպի մայր տաճար։ Ու՞ր էր գնում հայդուկապետը։ Ինչու՞ էր նա դիմում դեպի հինավուրց վանքի դարպասները։ Այս անսպասելի քայլը իրարանցման մեջ դրեց Էջմիածնի հայոց կայազորին, իրեն՝ Դրոյին և տեղի ողջ բընակչությանը։

— Անդրանիկը դեպի Մայր տաճար է գնում։ Ինչու՞։ Ի՞նչ է պատահել, — շփոթված հարցնում էին մարդիկ իրար։ Հայոց կաթողիկոսը Գարեգին վարդապետի և մյուս եպիսկոպոս ների ու վարդապետների հետ Տրդատա դռնով դիմավորելու ելավ մեծահամբավ զորավարին։ Իրենք նույնպես արիաբար մասնակցել էին Սարդարապատի ճակատամարտին և իրավունք ունեին քաջին քաջորեն դիմավորելու։

Դարպասները բացվեցին, և զորքը ներս մտավ։ Մտավ կապույտ ռազմիկը կապույտ նժույգին նստած։ Մտավ անսովոր մի զորք, որի նմանը Էջմիածինը և Հայաստան աշխարհը մինչև այդ երբեք տեսած չկային, Այդպիսի զորք չէր եղել։ Այդպիսի զինվորներ չէին անցել այդ ճանապարհով։ Այդպիսի նժույգներ չէին դոփել Էջմիածնի սրբազան գետինը։

Բնակիչները, մեծ ու փոքր, վազում էին ճանապարհի երկայնքով և օդը կեցցեներով թնդացնում։

Ու ընկան դրոշները վանքի պատերի տակ Գևորգյան լճի ափին։ Իրար վրա դիզվեցին հայդուկային կռիվների և կամավորական մարտերի՝ Դիլմանի, Բաղեշի, Կաբինի և Խոյի փառապանծ դրոշները։ Փողփողալով վայր իջավ Զանգեզուրի հայ կանանց ծոպավոր կարմիր դրոշը։ Ընկավ զենքն ու հանդերձանքը։ Եվ զորքին դիմելով՝ Անդրանիկն ասաց. — Սիրելի զինվորներ, հասավ իմ և ձեր բաժանումի ժամը։ Մեր մարտական կռիվները ավարտված են։ Մեր զենքն ու դրոշները հանձնված են կաթողիկոսին։ Բայց ձեզմե չբաժանված կուզեմ երկու խոսք ասել։ Ես մեծ կրթություն չունեմ, — շարունակեց զորավարը։ — Ես էլ ձեզ նման հասարակ ժողովրդի զավակ եմ, ձեզ նման մարտիկ ու զինվոր։ Սիրուն ճառեր ասել չգիտեմ։ Արդեն հիսունչորս տարեկան եմ, կարգված չեմ և ընտանիք էլ չունեմ։ Կյանքի, գործի և պատվի ազատություն— այս եղավ իմ և ձեր կյանքի նպատակը։ Ես հայր չեղա ընտանեկան հարկի տակ, իմ ընտանեկան հարկը Հայաստանի երկինքը եղավ։ Իմ մարտական կյանքը ես սկսեցի հայդուկությունից։ Գնացի Սասուն, մտա մի մութ գոմ և սկսեցի զենքերի փչացած մասեր նորոգել։ Գելիեգուզան գյուղին մոտիկ Ալոճագ (Տաղվրնիկ) կոչված գոմի մեջ պառկած կտաոապեի հոդացավով։ Հիվանդությունն այնքան սաստիկ էր, որ օրը տասն անգամ մահս կուզեի։ Վեց ամիս ոչ հանգիստ ունեի, ոչ էլ քուն։ Մեկ կողմեն ցավը, մյուս կողմեն հալածանքները կմտահոգեին զիս։ Տեղական բժշկական ամեն միջոց գործադրեցինք, բայց օգուտ չտվավ։ «Աստված, Գաբրիել հրեշտակը ղրկե. հոգիս առ, ազատվեմ այս տանջանքեն», ցավեն հուսահատ ասացի ես մի օր:

Սպաղանաց Մակարը, որ ութսունեն ավելի քաջառողջ մի ծերունի էր և քովս նստած չիբուխը կծխեր, աղերսանք լսելով դարձավ ինձ ու ըսավ.

«Անդրանիկ, լաո, Գաբոն ամեն անգամ, որ գլուխը դռնեն ներս կխոթե, որ հոգիդ առնե— պատեն կախված հրացանդ տեսնելով, վախեն ներս չի գար, կփախչե կերթա»։

Վախեն, թե իմ չար բախտեն Գաբոն ներս չմտավ իսկապես։ Այն զենքը, որից Գաբոն վախեցավ, ահա երեսունհինգ տարի է, ինչ իմ ձեռքեն վայր չի իջել։ Իմ բմբլե բարձը Սասունի լեռները եղան։ Իմ և ձեր կյանքն անցավ հայդուկային կռիվների և ազատագրական պատերազմների մրրիկների մեջ։ Այգ հրացանը թևիս, ձիով և ոտքով ես ամբողջ Հայաստանը ձեզ հետ անցա ծայրեծայր։ Այդքան տարվա մեջ ես չտեսա ոչ մի զինվոր, որ իր բնական մահով մեռներ։ Դուք ձեր քաջությամբ և հերոսական գործերով բարձր պահեցիք մեր ժողովրդի արժանապատվությունը։ Ոչ մեկ արարքով չարատավորեցիք ձեր սուրը։ Մեծ համբերությամբ կրեցիք ձեր չարչարանքը և հավատքով տոկացիք անթիվ զոհողության։ Ես չլսեցի տրտունջի ոչ մեկ բառ, ցավի ոչ մի արտահայտություն։ Մերկ ու անոթի մնացիք օրերով։ Ձմռան ցուրտը, բուքըն ու քամին, ձյունն ու անձրևը կարկուտի հետ ծեծեցին ձեզ։ Բայց դուք արհամարեցիք թե՛ թշնամու գնդերը, և թե բնության արհավիրքը։ Ձեր այդ կեցվածքը քաջալերեց զիս և մենք շահեցինք փառավոր հաղթանակներ։ Ազատ ապրելու կամ հերոսաբար մեռնելու վճիռը նահանջի մատնեց ձեր մեջ ուրիշ ամեն իղձ։ Անթիվ, անհամ ար են այն կռիվները, որ ես մղեցի ձեզ հետ օսման բռնակալության դեմ ի սեր Հայաստանի։ Հրաժեշտ եմ տալիս ձեզ ձեր քաջության և եռանդի անկորնչելի հիշատակը պահելով իմ սրտում։ Հոգ չէ, թե բարեկամները կամ թշնամիները ինչպիսի համարում կունենան ձեզ վրա։ Սասունում մի սար կա— Անդոկ սարը։ Այդ սարի տակից մի հորդ աղբյուր է բխում, որ կոչվում է Պայթող աղբյուր։ Սասունցիք հավատում էին, որ այդ աղբյուրի մեջ հրեղեն ձիեր են ապրում։ Նրանց համար երևի աստված այնքան հարգի չէր, որքան Պայթող աղբյուրը։ Ասում են, որ այդ աղբյուրից է դուրս եկել Քուռկիկ Ջալալին։ Ես ձեզ կարող եմ համեմատել միայն Պայթող աղբյուրի նժույգների հետ։ Ռուք սովորական մարդիկ չեք, այլ հրեղեն մի սերունդ, որ ժայթքեց Սասնո այդ առասպելական լեռան տակից։ Այս խոսքերը ես ձեզ թողնում եմ իբրև սրտաձոն բոլոր ապրողներին և տապանագիր մեռած զինվորներիս համար։

Էլ ասելիք չունեմ։

Այժմ ես միայն իմ տերն եմ։ Դուք ազատ եք։ Ինչպես կուզեք, այնպես էլ շարժվեք։ Հոս Հայաստան է, ժողովուրդը հայ է և հողը մերն է։ Կարող եք դարձյալ ծառայել հայ ժողովրդին, ինչպես մինչև հիմա ծառայեցինք։ Այն զինվորները, որոնք կուզեն տներ վերադառնալ, թող վերադառնան։ Նրանք, որոնք կուզեն ինձ հետ մնալ, թող գան ինձ հետ։ Ես մեկնում եմ՝ սրտիս մեկ կտորը ձեզ մոտ թողած, ակնկալելով մի օր գըտնել այն։ Ես ձեզ բոլորիդ հոգուս չափ սիրեցի, բայց իմ ամենասիրելին և փառապանյալ քաջը եղավ զորավար Մախլուտոն, որն այժմ իմ քովս չէ։ Այդ այն պատանին էր, որ առաջին անգամ Տաղվրնիկ եկավ Սերոբ Աղբյուրի հրացանի կոթը ինձ շինել տալու։ Նայեցեք, որ այս ճակատը երբեք գետին չհասնի։ Երեսուն տարի այդ ճակատը աստղերին էր դարձած, չլինի թե այսօր գետին հպի։ Բարի ճանապարհ ձեզ և թոզ օրհնյալ լինի զոհված հերոսների հիշատակը։

Սիրելի զինվորներ, մնաք բարով։

Ապա Անդրանիկը մի երկտող գրեց Հայաստանի կառավարությանը, ընդամենը երեք փութ գարի խնդրելով իր ձիու համար... կանխիկ վճարով։

Սևադեմ մի երիտասարդ, որ հենված էր «Ղազարապատ» հյուրանոցի պատին, հանկարծ վճռական շարժում կատարեց դեպի զորավարը։ Շապինանդը շեշտակի նայեց նրա աչքերի մեջ և հասկացավ, թե վտանգը որտեղից էր գալիս։ Չարագործը նույնպիսի անսպասելիությամբ զենքը ցած գցեց և հաղթահարված ծունկի իջավ հայդուկապետի առաջ։ Զինվորները ուզեցին նրա դատաստանը տեսնել, բայց Անդրանիկը սաստեց նրանց, և բարձրացնելով ընկածին ասաց,

— Դու՛ գնա գարու ետևից։ Այս թուղթը կտաս Դրոյի կառավարությանը և երեք փութ գարի կխնդրես իմ ձիու համար կանխիկ վճարով։

Երիտասարդը թուղթը վերցրեց և հյուրանոցի պատին քըսվելով դանդաղ հեռանում էր, երբ զորավարը ձայնեց.

— Հոս եկուր։

Սևադեմ մարդը ետ դարձավ։

— Իմ ոչ մի հայդուկը գերեզման չունի լուսնի տակ։ Տալվորիկցի մի հին հայդուկ ունեի, որ սպանել է Սելիմ բեկին Գոլի կռվում։ Անունը Կիրո Օսման է։ Վերջերս լուր ստացա, որ նա դավադրությամբ սպանվել է Վերին Արթիկում և թաղված է մի անանուն փոսի մեջ։ Ես ուզում եմ, որ մի քար դրվի նրա վրա։ Այդ մի հատիկ սասունցի զինվորս թող գերեզման ունենա աշխարհում։ Այդ էլ հաղորդիր Դրոյին։ Երեք փութ գարի և մի շիրմաքար։ Չմոռանաս ասելիքը։ Ի՞նչ պիտի հաղորդես։

— Երեք փութ գարի և մի շիրմաքար Արթիկում զոհված հայդուկի համար, — կրկնեց սևադեմ մարդը։

— Աֆերիմ, տղաս, այժմ գնա գործիդ։

ՄԱՅՐԱՔԱՂԱՔԸ ՊԱՇԱՐՎԱԾ

Անդրանիկը դեռ չէր հեռացել Էջմիածնից, երբ մութ գիշերով լուր բերեցին իրեն, թե Հրազդանի ափին «իր զինվորներից յոթ հոգի սպանված են, և հրաձգությունը դեռ կշարունակվի»։

Զորավարը իր արձակված զինվորներին արգելել էր առանց արտոնագրի Երևան մտնել։ Սակայն մեծ թվով զինվորներ առանց թույլտվության գործով մտել էին քաղաքի շուկան։ Զատկական տոնի առթիվ շուկան լիքն է եղել բազմությամբ։ Զինվորներից մեկը վաճառքի է հանել իր ձին, որ դրամ շահի վերադարձի համար։

Հրազդանի կամուրջը անցած միջոցին մի ոստիկան բռնել է սրան,

— Արտոնագիր ունե՞ս։ — Ոչ։

— Ատրճանա՞կ։ — Ոչ։

Ոստիկանը ատրճանակը որոնելու պատրվակով Հափշտակել է զինվորի քսակը և փախել։ Զինվորի մյուս ընկերը վազելով բռնել է գողին։

Վրա է հասել Հանրապետության սպաներից մեկը։ Սպան Փոխանակ քննելու խնդիրը և դրամը վերադարձնելու տիրոջը, փորձել է փախցնել գողին։ Անդրանիկի զինվորները բողոքել են։ Սպան ատրճանակ է բանեցրել սրանց դեմ։ Ուրիշ զինվորներ են Հասել դեպքի վայրը և կռիվ է սկսվել քարերով։

Երևանի զորամասի պետ Դրոյին անմիջապես զեկուցել են, որ Անդրանիկի զինվորներից մի քանի Հարյուր մարդ Էջմիածնից Երևան գալով տակն ու վրա են արել զատկական շուկան, ոտքի տակ տվել գյուղերից բերված մթերքներով լի զամբյուղները, Զանգվի կամրջի վրա ծեծել են Հանրապետության ոստիկանին ու սպային, Հայաստանի կառավարության հասցեին լուտանքներ են թափում և իրենց կեցվածքից երևում է, որ կռիվ են փնտրում։

Դրոն կարգադրել էր մի հիսնյակ ուղարկել «խառնակիչներին» զսպելու։ Հիսնյակը, որ կազմված էր վանեցիներից, պատասխանել էր. «Մենք մեր եղբայրների վրա չենք կրակի»։ Դրոն բերել է մի Հարյուրակ։ Սրանք կրակ են բացել։ Զինվորները քարերով Հարձակվել են Դրոյի ինքնաշարժի և նրա զորքի վրա, խլել են երեք Հրացան։ Անդրանիկի զինվորներից մի քանիսը սպանվել են, կան վիրավորներ և բանտարկվածներ։

Այդ լուրն առնելով, Անդրանիկն անմիջապես զորք կազմեց և զինաթափ արեց Էջմիածնի պահակազորը։ Կտրել տվեց Էջմիածինը Երևանի Հետ կապող բոլոր թելերը և իր զորամասը շտապ շարժեց Երևանի վրա։ Խռոված հայդուկապետը Հրազդանի հին կամուրջի և Ծիծեռնակաբերդի կողմից պաշարեց դաշնակցության մայրաքաղաքը և թնդանոթների բերանները ուղղեց դեպի Հայոց պառլամենտի շենքը։ Զորամասի ալ կարմիր դրոշակը, որ նվիրել էին Զանգեզուրի հայ կանայք, փողփողում էր Դալմայի կանաչ բլուրներին, Երեվանի բերդի դեմ–հանդիման։ Անդրանիկը պահանջեց, որ իրեն հանձնվեն իր սպանված զինվորների դիակները և մեղավորները պատժվեն։ «Մեկ ժամ միջոց կտամ զինվորներիս դիակները և բանտարկյալները ինձ վերադարձնելու, Հակառակ պարագային, — գրել էր Անդրանիկը, — ես պատասխանատու չեմ այն կռվի համար, որ պիտի մղվի քաղաքեն դուրս»։

Դաշնակ պարագլուխները այդ արշավանքի լուրը առնելով մի պահ իրենց գլուխը կորցրին։ Մայրաքաղաքում սկսվեց իրարանցում. «Անդրանիկը շրջապատել է Երևանը։ Դալմայի կանաչ բլուրներին կարմիր դրոշակ է փողփողում։ Հայդուկներն ուզում են գրավել պառլամենտի շենքը»— լսվում էր այս ու այն կողմից։ Դրոն փորձեց կապվել էջմիածնի հետ։ Էջմիածինը չպատասխանեց։ Դաշտային հեռախոսով կապվեց Մարգարայի հետ։ Մարզարան հաղորդեց. «Լսել ենք, որ Անդրանիկը սաղ թելերը փրթել ա ու գնում ա Երևանի վրա»։ Հեռախոսով կապվեց Արտաշատի հետ. «Անդրանիկը գալիս է Երևանի վրա, ինչքան զորք կա լցրու վագոնները և շտապ փոխադրիր Հրազդանի կամուրջը» ։ Նույնպիսի կարգադրությամբ Դրոն կապվեց Աշտարակի հետ. «Անդրանիկը գալիս է Երևանի վրա։ Ամբողջ զորքը փոխադրիր Դալմայի այգիների թիկունքը»։

Ապա Երևանի նահանգի զորամասի հրամանատարը կարգադրեց Երևանի կայազորից երեք հարյուրակ, երկուսը հետևակ և մեկը ձիավոր, դուրս բերել և դասավորել Հրազդանի ափին, Էջմիածին տանող կամուրջի ուղղությամբ։ Այնուհետև նստեց և հետևյալ վերջնագիրը շարադրելով ուղարկեց Անդրանիկին.

«Անդրանիկ, մենք Սասունի քո հեղափոխական կռիվներով, քո հեղափոխական շնչով դաստիարակված սերունդ ենք։ Այսօր մի քանի հարբածների ոչ ճիշտ, հերյուրածո լուրերը հիմք ընդունելով, դու գալիս ես Երևանի վրա։ Ես խընդրում եմ իմ պաշտած հայդուկապետին, որ նա սև արատ չբերի իր հեղափոխական անցյալին և հրաժարվի Երևանի դեմ քայլ անելուց։

Միաժամանակ, իբրև Երևանի նահանգի հրամանատար, պարտք եմ համարում զգուշացնել քեզ, որ եթե չհրաժարվես քո մտադրությունից և թնդանոթները ետ չքաշես Ծիծեռնակս/բերդից, դու ինձ կստիպես դիմել զենքի և կարող եմ վստահեցնել քեզ, որ Երևան չես կարող մտնել։ Այդ ուղղությամբ հարկ եղած հրամանները տրված են։ Ավելորդ է փորձ անել, նպատակիդ չես հասնի»։

Կարդաց Անդրանիկը Դրոյի վերջնագիրը և մի մտրակ քաշելով ճաղատ սուրհանդակին և թուղթը պատռելով՝ ասաց.

«Ես Դրոյի մասսա՛բը։ Դրոն խենթ է։ Ես նրա հետ գործ չունեմ։ Իմ գործը Երևանի կառավարության հետ է»։

Եվ ճիշտ այն պահին, երբ ըմբոստ հայդուկապետը պատրաստվում էր ռմբակոծել Արարատյան հանրապետության պառլամենտի շենքը և արշավել Երևանի վրա, ձի հեծած հևիհև տեղ հասավ Գարեգին եպիսկոպոսը մի վարդապետի հետ, որպես պատվիրակ կաթողիկոսի կողմից։

— Ի՞նչ ես անում, զորավար, — գոռաց Գարեգին եպիսկոպոսը իրեն վայր նետելով Անդրանիկի ոտքերի մոտ։։ — Մի տարի առաջ մեր ամբողջ ժողովուրդը կոչնակներ զարկեց և մեկ մարդու պես ոտքի ելավ օսման զավթիչների դեմ և ի՞նքդ ես այժմ քայլում հայոց մայրաքաղաքի վրա։ Հայտնի բան է, բերանն այրված մարդը թանը փչելով է խմում։ Ես հասկանում եմ, ոչ միայն քո բերանն է այրված, այլև քո սիրտը։ Բայց զգաստացիր, զորավար։ Ի՞նչ պիտի պատմեն այս երկու փառահեղ գագաթները ապագա սերունդներին քո մասին։ Երեք հազար տարի հայոց նվիրական ոստանը կանգնած է այդ գագաթների դեմ և դու՞ ես ուզում կործանել հինաւվուրց մայրենին։ Քո պայծառ ճակատը, որ միշտ աստղերին էր դարձած, գետին մի հպիր անխոհեմ քայլով։ Ամենայն հայոց կոնդակով և խաչը ձեռքիս շտապել եմ քո ոտքը, որ ետ կենաս եղբայրասպան պատերազմից։

Նույն միջոցին Երևանի կողմից դեպի Դալմայի այգիները շարժվեցին զինվորական ներկայացուցիչները՝ համոզելու Անդրանիկին ետ կենալու Երևանի վրա հարձակվելու վըտանգավոր քայլից։ Խոստանում են անմիջապես բերել և իրեն հանձնել իր սպանված, վիրավոր և բանտարկյալ զինվորներին։ Շուտով բերում են ծունկից վիրավոր մի զինվորի, որին Անդրանիկը փոխադրում է Էջմիածին։

Հայտնում են, որ միջադեպի պատճառը Դրոյի զինվորներն են եղել և խոստանում են պատժել հանցավորներին։

Այդ միջնորդությունից ազդված, հատկապես Գարեգին եպիսկոպոսի սրտառուչ խնդրանքին անսալով, Անդրանիկը կարգադրում է ծալել իր վրանը և զորքն ու թնդանոթները Ծիծեռնակաբերդից ու Դալմայի այգիներից քաշել դեպի էջմիածին։

Դրոն նույն օրը երեք փութ գարի ուղարկելով վանք և շտապ կարգադրություն անելով սասունցի հին հայդուկի շիրմաքարի համար, վրեժխնդրությունից սարսափած փախել էր դեպի Դիլիջան։

Ապրիլի 27–ին առավոտյան հայդուկապետը իր հետ առնելով երկու հարյուր յոթանասուն զինվոր, հեռացավ Հայաստանից։ Շահալի կայարանից նա հեռագիր տվեց Վրաստանի Արտաքին գործոց նախարարին. «Հալածված Արարատյան հանրապետության կառավարությունից, գալիս եմ ապաստանելու ձեր հյուրընկալ հողը։ Խնդրում եմ թույլ տալ ինձ Թիֆլիս մտնել»։

Բայց նա Վրաստանում երկար չմնաց։ Հեծավ իր ձին և զինվորներին վերցնելով Սև ծովին հասավ։ Զինվորների մեծ մասին նա աշխատանքի տեղավորեց Բաթում քաղաքում, մի մասին ուղարկեց Բուլղարիա և Ռումինիա, իսկ ոմանք Հաջի Գևոյի հետ վերադարձան Հայաստան։ Ինքը մի քանի ուխտյալ զինվորներ առած մտավ զրահանավ։

Իր հետ վերցրեց նաև իր նժույգը՝ Ասլանին։ Այդ նավը նրան տարավ Եվրոպա, իսկ այնտեղից Էլ՝ Ամերիկա։

ՄԻՏԴ ՊԱՀԻՐ ԻՄ ՀԱՍՑԵՆ

Շուտով ծնկից վիրավոր զինվորը դուրս գրվեց հիվանդանոցից և հետևյալը պատմեց այդ դեպքերի և Անդրանիկի վերջին հրաժեշտի մասին.

«Ապրիլի մեջ անցանք Բազարչայը և Հերհերի անտառներով իջանք Ղավալու։ Ճանապարհի ամբողջ երկայնքով հայ ժողովուրդը քաղցի մատնված արածում Էր դաշտերի մեջ։ Արարատյան Հայաստանը, հյուծված և արյունաքամ, իր շունչն Էր փչում մեր աչքի առաջ։

Անդրանիկը այդ տեսարանից ազդված, սկսեց բարձրաձայն Հայհոյել դաշնակիցներին։ Գնդապետ Գիբոնը ձիուց իջավ և զորավարին մոտենալով ցավակցություն հայտնեց իրենց փոքրիկ դաշնակցին այդ վիճակում տեսնելով։

Անդրանիկը կանչեց թարգմանչին.

— Էդ սրիկային ասեք, Լոնդոնը Հայաստանի օրին ընկներ՝ ես գայի ցավակցություն հայտնեի իրեն։ Օ՜, սրիկաներ, ինչպես չարաչար խաբեցին իրենց հավատարիմ դաշնակցին։

Հետևյալ օրը գնացք եկավ։

— Ընկեր Անդրանիկ, ես քո զորքի համար հաց եմ բերել Երևանից, — ասաց Դրոն վագոնից դուրս գալով։ Բայց Անդ՛րանիկը չթողեց, որ նա շարունակի իր խոսքը, ձեռքը բարձրացրեց, որ լռի և արհամարհանքով ասաց*

— Դրո՛, ես ե՞րբ եմ քեզ հետ թալանի գնացել, որ դու ինձ ընկեր ես անվանում։ — Զորավարը կանչեց Հաջի Գևոյին և նհրամայեց բաց անել առաջին վագոնի դուռը։

— Հաց Է, փաշա, — զեկուցեց Հաջի Գևոն։ — Հացերից մեկը ինձ տուր։

Առավ, մեջտեղից կիսեց, տեսավ բրնձի և թեփի մանրուքից թխած հաց Է։

— Ուրեմն Երևանում սով Է, — ասաց Անդրանիկը։ — Ետ տվեք թող տանի, — և կարգադրեց վագոնի դուռը փակել։

Գավալու գյուղի տերտերն եկավ, թե՝ եթե չեք ուզում, Էդ հացը մեզ տվեք, փաշա, մեր գյուղում սով Է։

— Տղաս, — ասաց փաշան, — վագոնի դուռը բաց և բերած հացը տուր տերտերին։

Տերտերը մարդիկ բերեց և հացը առավ տարավ։

Գնացքը զորավարը վերցրեց իր տրամադրության տակ։

— Մի քանի վագոն Էլ կցիր։ — հրամայեց զորավարը զընացքի պետին։ — Ես իմ հետևակ զորքը և ռազմամթերքը պիտի բառնամ վրան։ Չլինեմ, չիմանամ, որ Երևան տանես։

Գնացքը ուղիղ կքշես Էջմիածնի կայարան։

Շուտով գնացքը Անդրանիկի հետևակ զորքով և բեռներով շարժվեց առաջ։

Մնացինք հեծյալներս։

— Թամբերի վրա, — հնչեց հրամանը։ Բոլորս թռանք թամբերին։

Դրոն ինքնաշարժ ուներ։

— Արի նստիր իմ մեքենան, երթանք, — ասաց Դրոն ինքնաշարժը մոտեցնելով։

— Ի՜նչ է, դու Անդրանիկին նո՞ր ես ծանոթ։ Ես իմ զորքը թողնեմ, գամ քո կողքին նստեմ, լսվա՞ծ բան է, — ասաց զորավարը և ոտքը դրեց ասպանդակին։

Եկանք Արտաշատ, տեսնենք Դրոն էնտեղ է։

— Արի նստիր իմ մեքենան, — նորից հրավիրեց Դրոն։

— Գնա՛, — ասաց Անդրանիկը, — ճամփադ շարունակիր։ Հասանք Նորագավիթ։ Տեսնենք՝ Դրոն Նորագավիթ է։

նորից մոտեցավ։

— Արի նստիր, երթանք։

— Քշիր մեքենադ ու գնա, — սպառնաց փաշան։ — Էլ ճամփիս չերևաս, թե չէ վերջը դու գիտես։

— Փաշա, — ասաց Դրոն, — զորքը կտանես զորանոցները, իսկ դու կգաս Երևան։

Երևանի բերդին չհասած, Անդրանիկը երկու զինվորի ուղարկեց դեպի Հրազդանի կամուրջը։ Շուտով մեր հեծելազորը Շուստովի գործարանի առջևով անցավ կամուրջը և ծաղկած այգիների միջով շարժվեց դեպի Էջմիածին։ Առջևից Անդրանիկն էր գնում, ետևից՝ մենք, Լսվեց ետևից քառատրոփ սուրացող ձիերի վազք և երկու գլխաբաց ձիավոր քափ-քրտինք մտած հասան մեր շարքերին։ Մեկը Դրոն էր։ Նրանք թափով անցան գնացին զորավարի մոտ։

— Փաշա, դու մեզ խաբեցիր, — ասաց Դրոն։ — Դու խոստացար Երևան գալ։

— Իմ ձիավորը ի՞նչ գործ ունի Երևանում, երբ իմ հետևակը վաղուց Էջմիածին է հասել։ Բացի աչդ, ես իմ զորքը ինձ հետ արտասահման պիտի տանեմ։

— Իրական Հայաստանը թողած, անիրականի հետևի՞ց կըվազես։ Հայաստանը այնտեղ է, ուր Մասիսներն են, — ասաց Դրոն և ավելացրեց. — Դու գնա, թող զորքը մնա։

— Շուտ ետ դարձիր և այլևս քո երեսը չտեսնեմ, — սպառնաց Անդրանիկը։

Դրոն ետ դարձավ գնաց, մյուս ձիավորներն էլ հետը։

Գիշերը լուսացրինք Փարաքար գյուղում։ Առավոտ շուտ Անդրանիկն ասաց. «Տղերք, էսօր Ծառզարդար է, ինչու՞ ձիանքը չեք զարդարում»։

Ձիերի գլուխները զարդարեցինք ծաղիկներով ու ելանք թամբերին։

Հոիփսիմեին չհասած աղուհացով մեր դեմ ելան կաթողիկոսը և Գարեգին եպիսկոպոսը։ Անդրանիկը ձիուց իջավ ու չոքեչոք մոտենալով համբուրեց վեհափառի աջը։ Աղու-հացը վերցրեց, բերանը դրավ և իր ձին հեծյալներից մեկին հանձնելով, մտավ կառքը վեհափառի կողքին նստեց։

Փաշան Էջմիածնում մեր բոլոր զենքերը հավաքեց լցրեց պահեստը և բանալին կաթողիկոսին հանձնեց։ Հանձնեց նաև Սասանից բերված մի դրոշակ, որ քառասուն տեղով ծակծըկված էր։ Ապա ամեն մեկիս մի ազատական տվեց և հրաժեշտի ճառ ասաց, որ մեր տները երթանք։

Ես և երզնկացի մի քանի տղաներ գնացինք քաղաք մեր ձիերը ծախելու։ Ձիանքը տվեցինք Դրոյին և բանակից փող ստանալով, եկանք շուկա գնումներ կատարելու։ Երեք թելանի մի ոստիկան մեր ընկերներից մեկի փողը փախցրեց։ Մեջիտի հայաթի մեջ բռնեցինք գողին։ Խորենը՝ քեռուս տղան, որ իմ հարյուրակից էր, բռունցքով զարկեց՝ գետին գցեց գողին։ Ոստիկանի բերանից արյուն հոսեց։ Բերեցինք «Ղանթարի» աղբյուրի մոտ։

Հայտնվեց քաղաքի ոստիկանապետը ատրճանակը ձեռքին.

— Տղերք, էս ով արեց։

— Ես արեցի, — ասաց Խորենը, — ինչու՞ փախցրեց Ստեփանի ձիու փողը։

— Եթե գողություն է, լավ եք արել, — ասաց պետը և երկու անգամ օդի մեջ կրակելով թողեց գնաց։ Նորից մտանք «Ղանթարը» բան–ման առնելու, որ ճամփա ընկնենք։ Մեկ էլ էն տեսանք, որ զորքը եկավ ու ռուսաց ժամի մոտ մեր տղաներին շրջապատեցին։

Դրոն էր։

Ղանթարի դիմաց մի սև շենք կար։ Ես կանգնած էի էդ շենքի առաջ, իսկ Խորենը՝ պատշգամբում։ Մի զինվոր ուզեց ինձ խփել։ Մոտս սուր կար. քաշեցի։ Հանկարծ մեկը հեռվից կրակեց։ Իմ ծունկը ծալվեց ու ես վայր ընկա։

— Ամոթ քեզ, Դրո, — ասաց Խորենը և իրեն պատշգամբից ցած նետեց։

Անդրանիկը ձին կապել էր վանքի ախոռում և «Ղազարապատ» հյուրանոցի պատշգամբում նստած նարգիլե էր քաշում, որ հետևյալ օրը մեկնի Էջմիածնից, երբ երկու լրաբեր հևիհե կանգ առան պատշգամբի տակ։

— Փաշա, — ասացին, — Երևանում կռիվ է, Դրոյի զորքը կրակել է զինվորներիդ վրա, իսկ դու հանգիստ նստած նարգիլե կքաշես։

Էլ չխոսեց փաշան։ Նարգիլեն ցած դրեց պատշգամբից իջավ մտավ Վեհարան։

— Վեհափառ, –— ասաց, — բանալին տուր։ Բանալին առավ, վանքի պահեստի դուռը բացեց, Էջմիածնում եղած բոլոր զինվորներին կանչեց իր մոտ, ամեն մեկին մեկ կամ երկու զենք տվեց, ձին հանեց ախոռից ու զորքը քաշեց Երևանի վրա։

Թնդանոթները կապեց Կողբ դյուզի գլխին, գնդացիրները՝ Ծիծեռնակաբերդի։

Հին կամուրջի գլխին Դրոն զինված պահակ էր դրել։ Մոտեցավ պահակի ձեռքից զենքը առավ։

— Դու ո՞վ ես, — հարցրեց պահակը։

— Ես Անդրանիկ փաշան եմ։ Գնա Դրոյին ասա, փաշան կամուրջի գլխին քեզ կսպասե։

— Զենքս տուր՝ գնամ։

— Գնա արի՝ զենքդ կտամ։

Պահակը ելավ գնաց Դրոյի մոտ։ Տեսավ Դրոն սապոգները հանել է, որ պառկի։

— Անդրանիկ փաշան քեզ կանչում է։ Ինձ ասաց՝ գնա Դրոյին ասա, որ շուտ ելնի գա։

— Որտե՞ղ է փաշան։

— Կամուրջի գլխին։

Դրոն սապոգները հագավ ու ելավ շտապ գնաց նախագահ Խատիսովի մոտ։

Խատիսովը սապոգները հանել էր, որ քնի։

— Անդրանիկը կամուրջը գրավել է և թնդանոթները կապել Երևանի վրա։ Վեր կաց գնա դրան բան հասկացրու, — զեկուցեց Դրոն։

— Դու ես արել, ինքդ էլ գնա պատասխան տուր, — ասաց նախագահը ։

Դրոն հրաժարվեց գնալ։

Խատիսովը ճարահատյալ ելավ մենակ գնաց Անդրանիկի մոտ։

— Դու ինչու ես եկել, Իմ կանչած մարդը Դրոն է, — ասաց փաշան։

Բայց Դրոն դիմեց անգլիական և ֆրանսիական դեսպաններին և զորավար Գիբոնին՝ միջնորդության համար։ Դեսպանները Խատիսովի և Գիբոնի հետ եկան նստեցին կամուրջի հանդիպակած կողմը, քարե սանդուղքներին։

Անդրանիկը բանակցող կողմից պահանջեց իր սպանված զինվորների դիակները և համապատասխան գումար սպանվածներին թաղելու և վիրավորներին խնամելոլ համար։ Պահանջեց նաև, որ վիրավորները անմիջապես փոխադրվեն Էջմիածնի հիվանդանոց։

Խատիսովն ասաց, որ ինքը մինչև կես գիշեր շրջել է քաղաքում պարզելու, թե որքան սպանված և վիրավոր կա։ — Ընդամենը մի զինվոր կա ծունկից վիրավոր, նա էլ տեղափոխված է հիվանդանոց։

Խատիսովը գնաց և հանրապետության բանկից մի մեծ գումար բերելով, հանձնեց զորավարին իր տուժած զինվորներին բաժանելու համար։

Ես քաղաքային հիվանդանոցում պառկած էի, երբ առավոտ վաղ Հայաստանի նախագահը եկավ։

— Առանձին հարվածող զորամասից ձեզ մոտ քանի՞ վիրավոր կա պառկած, — հարցրեց։

— Մեկ հոգի, — պատասխանեց հերթապահ բժիշկը;

— Անու՞նը։

— Հարություն։

— Ծննդյան վա՞յրը։

— Բագառինջ գյուղ, Արևմտյան Հայաստան։ — Ազատական ունի՞։

— Այո, №119։

— Ծա՞նր է։

— Գնդակը առել է ծունկից ներքև։

— Որտե՞ղ է պառկած։

— Առաջին հարկում, — և ցույց տվեց իմ պատուհանը։

— Փոխադրեք մի ավելի լուսավոր պալատ, իսկ վաղը ես իմ կառքը կուղարկեմ, նրան ապահով կտեղափոխեք Էջմիածին։

Հետևյալ օրը նախագահի կառքով ինձ էջմիածին տարան։

Էջմիածնի հիվանդանոցը Մանթաշովի շինած շենքումն էր։

Նոր էին ինձ կառքից իջեցրել, տեսնեմ փաշան եկավ։

— Ու՞ր Է իմ Հարություն զինվորս, — հարցրեց։

— Փաշա, ես հոս եմ, — ասացի։

— Վերքդ ինչպե՞ս է։

— Աղեկ է, փաշա, մի քանի օրեն ոտքի եմ։

— Քեզ վրա ո՞վ կրակեց, Հարություն։

— Չգիտեմ, փաշա, գնդակը հեռվեն եկավ։ Թոփերը քաշեցի՞ր Ծիծեռնակաբերդից։

— Քաշեցի, տղաս, բայց ծունկիդ պատճառով քիչ մնաց Հայաստանի պառլամենտը մեջտեղից գնար։

Ինձ տարավ դրեց հիվանդանոց և ուզեց աչքով ստուգել վերքս։

Քանդեցի վիրակապը և ցույց տվի։

— Տղաս, այս ծունկդ հազիվ մեկ–երկու ամսեն լավանա, իսկ ես վաղը ճամփորդ եմ։

— Ինձ էլ հետդ տար, — ասացի։

— Չէ, տզաս, դու պառկիր և հոգ տար միայն քո առողջությանը։ Իմ ցավերն ուրիշ են։ Ամեն մեկիս մեջ մի խենթություն կա վերջին պահին, դրանից է, որ Հայաստանի ծունկը մինչև այժմ անբուժելի եղած է։ Ես վաղը նորեն կուգամ։

Առավոտ փաշեն եկավ։ Ինձ համար փող բերեց, վեց հազար ռուբլի մեկ տվեց, երեք հազար մեկ։ — Տղաս, — ասաց, — իմ հասցեն գիտե՞ս։

— Չգիտեմ, — ասացի։

— Տղաս, — ասաց, — միտդ պահիր իմ հասցեն. Գեներալ–մայոր Անդրանիկ։ Աշխարհի որ ծայրը գրես, քո նամակը կգա կհասնի ինձ։

Լռեց, հետո ասաց. — Եթե Տաթև ուխտի գնալու կլինես՝

հիշիր ինձ։

— Որ Տաթևը մտքովդ անցավ, անպայման կգնամ, զորավար։

— Այդ վանքի ճոճան սյունը շատ նման է մեր բախտին։ Հավիտյան կճոճվենք, բայց չենք ընկնի։ Դե, քեզ ամուր պահիր, իմ քաջ, իմ անգին հարյուրապետ, իմ լավ զինվոր։ — Շոյեց մազերս, կռացավ համբուրեց իմ ճակատը և կեցիր բարով ասաց։

Էլ չտեսա նրան։

Էն գնալն էր՝ որ գնաց։

ԲԵՐԴԱՔԱՂԱՔԻ ԱՆԿՈՒՄԸ

Աշուն էր, հոկտեմբեր ամիսն էր, թաց ու տիլ էր գետինը։

Հանկարծ լուր եկավ, որ Սև Բեքիրի զորքը հարձակվել է Հայաստանի վրա։ Ու ես տեսա, թե ինչպես Սարիղամիշի կողմից նրանք շարժվեցին դեպի Բերդաքաղաք։ Նույն նենգ ու ասպատակող հորդան էր, որի դեմ կռվել էին հայ ֆիդայիները Առաքելոցի պատերի տակ, Սուլուխի կամուրջի վրա, Սարդարապատի դաշտում և Տղմուտի ափին։

Բայց դարձյալ գալիս էին, ու նրանց զորապետը ոչ թե Ալի փաշա էր կոչվում կամ Քոսա Բինբաշի, այլ Սև Բեքիր։ Ֆեսի փոխարեն կրում էին բաշլըղ և բոլորի ձեռքին մոսին կար։

Բերդաքաղաքը տասներեք մեծ բերդեր ունի և դրանցից ամենամեծը կանգնած է քաղաքի կենտրոնում։ Երեք հարյուր թնդանոթ կար այդ բերդերի վրա և մոտ երկու հարյուր գընդացիր։ Ու այդ բոլոր բերդերի հրամանատարը զորավար Մելիք–Օսեփովն էր, թամբագործի արհեստանոցում իմ տեսած հինգ գնդապետներից մեկը։

Երբ մոտեցան Բերդաքաղաքին և տեսան, որ անհնարին է այն գրավել, Սև Բեքիրը մի ձորի մեջ կանգնեցրեց իր սև զորքին և բոլորը նրա հրամանով փոխեցին իրենց սև հագուստը։

... Ես նրան տեսել էի թամբագործ Արշակի արհեստանոցում իգդիրցի Սուրեն փաշայի հետ վիճելիս։ Երկրորդ անգամ տեսա Բերդաքաղաքի մատույցներում Վազի կոչվող գյուղի մոտ։ Այդ ալեքսանդրոպոլցի ֆրենչ հագած երիտասարդ սպան էր։ Հայրենասեր գնդապետը մերկացրեց սուրը և հրամայեց գնդին հետևելու իրեն.

— Հայ զինվորներ, — ասաց գնդապետը, — Սև Բեքիրը վճռել է խաբեությամբ գրավել Բերդաքաղաքը։ Հառա՜ջ, իմ ետևից։

Բայց զորքը մերժեց կատարել հրամանը։ Երկրորդ անդամ հրամայեց գրոհի գնալ զավթիչների դեմ։ Միայն մի քանի զինվորներ սրերը մերկացնելով կանգնեցին նրա թիկունքին։ Ու երբ քաջարի գնդապետը տեսավ իր անօգնական վիճակը, դարձավ ու ասաց զորքին. «Հայե՜ր, փոխանակ թուրքերը գան և թքեն իմ ճակատին, որ առանց կրակոցի Բերդաքաղաքը հանձնեցինք, ավելի լավ է թքեն իմ դիակի վրա», և մաուզերը քաշելով ինքնասպան եղավ իր գնդի առաշ։

Ու չկար Անդրանիկը, որ այդ օրհասական պահին զորավիգ լիներ իր երկրին,

Եվ ես տեսա, թե ինչպես մտավ Սև Բեքիրի զորքը կանաչ դրոշակը պարզած։

Եվ հայոց հռչակավոր Բերդաքաղաքը, որ երբեք իր գլուխը հեշտությամբ չէր խոնարհել ոչ մի ոսոխի, առանց մի գնդակ արձակելու անձնատուր եղավ նենգ ոսոխին։

Եվ ամբողջ երեք օր քաղաքում համատարած կոտորած եղավ։ Ոչ խաղաղ բնակչությանը խնայեցին, ոչ գերի զինվորներին։ Բոլորին զորանոցների և տների մեջ լցնելով վառեցին անխնա, կամ քաշեցին դեպի երկրի խորքը տաժանակիր աշխատանքի։

Եվ ընկավ հայոց աննման բերդաքաղաքը։ Տասներեք բերդ կար այդ քաղաքում և վեց կամուրջ։ Եվ կամուրջներից մեկը «Վարդան Զորավար» էր կոչվում, իսկ մյուսը՝ «Չուգունե», և անցավ Սև Բեքիրի սև հորդան այդ կամուրջներով ու բերդերով։ Անցավ Լոռիս Մելիքովի գետափնյա փողոցով ռուս հաղթական զինվորի բրոնզյա արձանը շուռ տալով միջնաբերդի առաջ։ Շուռ տվեց, և քաղաքի ելքերը ամուր փակելով՝ շարժվեց դեպի Գյումրի։ Նոյեմբերի յոթին Սև Բեքիրի զորքը մտավ Ալեքսանդրոպոլ։

Միայն մենք դիմադրեցինք թշնամուն Բերդաքաղաքից դեպի Օլթի տանող ճանապարհին։ Իմ զորամասը Արդահանի կողմից շարժվելով ուժգնորեն գրոհեց Բեքիրի վրա Ճլաուզ չեռան տակ և այն վայրում, ուր ալեքսանդրապոլցի հայրենասեր գնդապետը ինքնասպան եղավ իր զորքի առաջ։

Տաս օր սաստկագին կռիվ եղավ մեր և նրանց միջև։ Ես էի՝ իմ խնուսցի և մշեցի զինվորներով և սասունցի հի՛ն հայդուկ կամավորները իրենց հեծյալ գնդերով։ Դարձյալ ինձ հետ էին Ախոն, Մորուք Կարապետը, Արծիվ Պետոն, Տեր Քաջի Ադամը, Իսրոն Փեթարցի և Սարդարապատի ճակատամարտին մասնակցած իմ ձիապան Բարսեղը և Առղա Զորիկը։

Ֆրանկ–Նորշենցին էլ այնտեղ էր։

Մեր վերջին դիմադրությունը եղավ Շիրակի դաշտում, ուր Սև Բեքիրը սկսել էր անլուր կոտորած։

Իմ դաշտային հեռադիտակի վրա դեղնավուն մի տերև կաթեց, իմ վրայից սահելով ընկավ Առղա Զորիկի ծնկներին։ Բայց դա տերև չէր, այլ մի կոչ՝ հայ զորքերին ուղղված։

— Հայ զինվորներ, — ասված էր այդ կոչում, — Հայաստանի խորհրդայնացումով խորհրդայնանալու է նաև Տաճկաստանը, որ Ռուսաստանի դաշնակիցն է։ Սև Բեքիրի զորքերը գալիս են ոչ թե ձեզ կոտորելու, այլ թալանչի դաշնակ խմբապետներ Սուրեն փաշայի և Թոմաս Բեկովի ձեռքից Հայաստանը ազատագրելու։ Հաստատ համոզված եղեք, որ Բերդաքաղաքում, Ալեքսան դրոպոլում և գրավված մյուս վայրերում նրանք ոչ թալան ել են և ոչ էլ կոտորել, այլ հաստատել են բանվորա–գյուղացիական կարգ ու կանոն։

Որտեղի՞ց քամին բերեց այդ տերևանման թերթիկը և զարկեց իմ ռազմիկի ծնկներին։

Առղա Զորիկը, որին իմ ձիապան Բարսեղը Սարդարապատի կռվից հետո «բոլշևիկ Զորիկ» էր ասում, այդ կոչը գրպանը դրած նույն գիշերը գաղտնի թափանցեց Ալեքսանդրոպոլ և շուտով մեզ տեղեկություն բերեց, որ Սև Բեքիրը Ալեքսանդրոպոլում նոյեմբերի 18-ին կազմել է «Հայաստանի Հեղկոմ» և հռչակել է Սովետական իշխանություն. որ այդ թռուցիկը հորինել է Սև Բեքիրը իր կազմած «հեղկոմի» անունից, կամենալով կոտրել հայ բանակի դիմադրությունը և նենգորեն նվաճել Հայաստանը, որ Հայաստանի կոմունիստները այդ գորշ գայլի արշավանքի դիվային նպատակների մասին արդեն իրազեկ են դարձրել Սովետական Ռուսաստանի համայնավարներին, կոչ ուղղելով հայ զորքերին՝ կասեցնելու Սև Բեքիրի առաշխաղացումը։

Իմ զինվորները, որ տեսել էին Բերդաքաղաքի և Շիրակի դաշտի գյուղերի կոտորածը և ամրացումը, «բոլշևիկ Զորիկի» վերադարձից հետո ուժեղացրին դիմադրությունը, Սև Բեքիրի ասկյարների ճակատներից կատաղորեն պոկելով կարմիր աստղերը և քանդելով նրանց թևերի կարմիր երիզները, որոնցով նրանք ծպտվել էին Արևելյան Հայաստանը ջախջախելու համար։

Դեպի մեր երկրի խորքը առաշացող զավթիչների դեմ հերոսաբար կռվելով շատ քաջարի զինվորներ զոհվեցին իմ կամավորներից։ Շատերն էլ ճանապարհներին բռնվելով չարաչար տանջվեցին բանտերում. դրանցից մեկը նորշենցի Ֆրանկ–Մոսոն էր, սամիրի ճաշով իրենց գյուղի սահմանային վեճը լուծող այդ անսահման նվիրյալ ֆիդային, որ Պզտիկ Արամի խմբի հետ անցել էր Կովկաս և մեր կամավորներին միացած կռվել էր Բաղեշի և Խոյի ճակատամարտերում։

Մեր դիմադրությունը ահեղ եղավ, բայց մենք վերջիվերջո պարտվեցինք, չդիմանալով ոչ արևմուտքի հողմին, ոչ էլ հարավի խորշակին։

Մենք արդար էինք, բայց քիչ էինք, նրանք նենգ էին ու բազում։

Եվ եկան նրանք՝ Սև Բեքիրի հրոսակ զորքերը և գրավեցին Ալեքսանդրոպոլն ու Շիրակի դաշտը։ Կողբի լեռներով մտան Սուրմալու։ Գրավեցին Անին և իրենց մահիկը բարձրացրին Անիի միջնաբերդի վրա։

Մեր երկրի վրայով թուրք անցավ…

Եվ եղավ ահեղ կոտորած ու կողոպուտ Արևելյան Հայաստանում։

Եվ քանդեցին։

նրանց կոչումն էր քանդել ու քանդեցին։ Քանդել էին դարեր, եկան ու նորից քանդեցին։

Այլևս թնդանոթ չէր արձակվում Բերդաքաղաքի միջնաբերդից։ Ժամանակը կանգ էր առել Հայաստանում և մարդիկ մի պահ շփոթված՝ մոռացել էին իրենց ժամացույցներն ու գլուխները ուղղել։

Բայց մի ժամացույց անխափան աշխատում էր ամբողջ աշխարհի բախտի համար։

Ու Լենինին լուր հասավ Հայաստանին սպառնացող աղետի մասին։

Եվ նա կարգադրեց իր կարմիր զորքին Սև Բեքիրի բանակը ետ շպրտել Ալեքսանդրոպոլից։

Եվ գնացին Սև Բեքիրի սև հորդաները իրենց ետևից պայթեցնելով Ալեքսանդրոպոլի զինաբերդը։

Պայթեցրին ու գնացին։

Բայց նրանց կիսալուսինը մնաց Անիի միջնաբերդի վրա։

Վայ ինձ, որ տեսա այդ օրերը։

ՉՈԼՈՅԻ ՃԱՌԸ ԱԽՈՅԻ ՎՐԱ

Այժմ ես ձեզ պիտի պատմեմ իմ ամենաքաջ զինվորներից մեկի վերջաբանը։

Այդ Ախոն էր, Փեթարա Ախոն, այն կապուտաչյա ֆիդային, որը, երբ Սասունը պարտվեց, առաջարկեց մի մեծ խարույկ վառել Անդոկի գագաթին և մեջը նետվելով վառվել թըշնամու ձեռքը չընկնելու համար։

Գուցե ոմանք ձեզանից նրան չեն սիրում, քանզի վայրագ է, բայց նա իմ զինվորն է և իմ պարտքն է հիշատակի խոսք ասել։

Ախոն անցավ բազում կրակների և փոփոխական եղանակների միջով և իր ձիավոր գնդի հետ հասավ Սարիղամիշ։ Ու հանկարծ լսեցինք, որ Ախոն զարկվեց։ Նա զարկվեց Սարիղամիշի անտառի մեջ, Շաղան գյուղում։ Չոլոն ճառ ասաց սպանված Ախոյի վրա և ես ուզում եմ նրա ճառը նույնությամբ փոխանցել բոլոր ապրողներին՝ ներկա և գալիք։

«Ախո, դու մեռա՞ր։ Դու էդքան տաք ու պաղ օրեր տեսար ու եկար Սարիղամիշի անտառի՞ մեջ ընկար։ էդ չեղավ, Ախո։ Անդոկից ու Կեպինից հետո Սարիղամիշը սպանվելու՞ տեղ էր, որ դու սպանվեցիր։ Դու, որ բոլորի բախտի գուշակն էիր, ինչպե՞ս եղավ, որ անգուշակ ընկար էս չամի անտառի մեջ։ ՞ու ինձ մեծավոր, ես քեզ փոքրավոր, ինչու՞ սխալվեցիր, Ախո։ Ե՜լ, ել երթանք Բրիմոքի ցից քարեր, երթանք Հարսընգոմեր և Քարձոր։ Կհիշե՞ս, ինչպես Ամրեի գյալուց բուք ու բորանին մեր ճոկաններին հենված սահեցինք դեպի Փեթար։ Ախ, Ախո, դու իմ թանկ պահած ու էժան ծախված հայրապետ։ Ե՛լ, ե՛լ, Փեթարա առյուծ, ե՜լ։ Ել, թվանքը կապեմ քո մեջքին ու երթանք էրկիր։ Նայի՜ր, վերջալույսը կարմրին տվեց ու անծեղները կկչկան կտուցները քամուն, թևերը շուտ–շուտ իրար զարկելով։ Երևի էս գիշեր փոթորիկ էղնի։

Քեզ հետ եմ, Ախո։ Ինչպե՞ս։ Պանդու՞խտը։ Նա էլ Սարիղամիշի մեջ մեռավ, աչքը Մուշի ճանապարհին։ Խնուսցի Պուճուր Աբրո՞ն։ Նա անգուշակ սպանվեց Զանդիբասարի ճահիճների մեջ։ Փեթարա Մանու՞կը։ Նա Կողբի տակ սպանվեց, որ Հայաստանն իր հացը առանց աղի չուտի։ Ավա՜ղ, մենք Քարվան–Կորուսը շփոթեցինք Լուսաստղի հետ և կորցրինք մեր ճամփան։ Դեռ արևը չծագած, իմ ու քո աստղը ճապղեց, Ախո։

Նոր, նոր էր մեր երամը բարձրացել երկինք, երբ սեղմըվեցինք խժխժալով ու ահեղ փոթորիկ եղավ, եղավ բուռ ու բորան, ու մեր երամը կորավ բքնոցի մեջ։

Էլ ո՞վ պիտի գուշակի մեր ապագան, մեր գալիք ու անցնելիք ճամփան։ Ո՞վ պիտի կարդա բնության գաղտնիքը, մեր լեռների ու երկնքի գույնը, արևի, լուսնի ու աստղերի փայլը, ամպերի ընթացքն ու խտությունը։ Ո՞վ պիտի հասկանա մեր վերևով անցնող կռունկների կանչը, ագռավների կղկղոցն ու կաչաղակի լեզուն, գորտերի կռկռոցը մեր ոտքերի տակ ու ճպուռների տզզոցը մեր ականջների մեջ։

Ո՞վ պիտի մեր ձիերի փռշտոցից ու նրանց ռնգերի խաղից ձևակերպի մեր կեսօրյա տեղատարափն ու իրիկվա բուքը։ Ե՛լ, ել գնանք Ծծմակա Քիթ, որ Խութա Բեկը անցնելիս Ալվառինջու Սեյդոյի վրեժը լուծենք։

Կարծում ես միայն Յոթ թամբերի տան Խութա բե՞կն էր նենգ։ Դեռ երեկ էր, որ Մազե կամուրջի մոտ իշխան Շառոյի ծառան ձայն տվեց, որ իր տերը մոտենա վանքի ճեղքին, իրեն կարևոր ասելիք ունի։ Շառոն մոտեցավ ու երբ սկսեց խոսել, իր հավատարիմ ծառան ճեղքից մի գնդակ զետեղեց նրա կրծքի մեջ ու առյուծասիրտ Շառոն ընկավ դավաճան գնդակից։

Էլ ու՞մ հավատանք։ Ոչ ծառա մնաց վստահելի, ոչ բեկ ու աղա։

Մեր գլխի վրա գելհավք երևաց, Ախո։ Մենք երկնքից ընկանք, հազար կտոր եղանք ու մեր կտորները դեռ կերթան։

Աշխարհի մակարդը փչացավ, Ախո։ Մարդիկ հավասարվել են մկլեզներին։ Դրանից է, որ դու վերջին տարիներին էդքան արյունարբու դարձար։ Քո մեղքը մեր ամոթն է և մեր անմեղությունը քո ճակատին՝ մեռոն։ Վա՜յ ինձ, վա՜յ ինձ. դու, որ գիտեիր աստղերը կորեկի պես հաշվել, մի էժան հուլունքի պես կորար էս անտառի ղամիշների մեջ։ Գոնե Մրկեմոզանի մարգագետնում ընկնեիր, որ Շենիքից դեպի Փեթար վազելիս քո ցոլքը հեռվից նկատեի խոտերի մեջ։ Եվ եթե շփոթեի, միայն մեր ծաղիկների ցողի հետ շփոթեի քեզ։ Եվ արժե՞, որ Չոլոն ապրի ծմուկների ու մկլեզների աշխարհում, երբ դու չկաս։ Հինգ տարի ավելի ապրես — հինգ սոմար գարի ավելի պիտի ծամես, ղուրբան։

Ախ՜, Ախո, Ախո, դու Մշո դաշտի քռիկ ցորեն՝ խզուզներից կերված։

Տղերք, հորի՞ կիլաք։ Թե Փեթարա Մանուկի համար կիլաք, Մանուկն սպանվեց Կողբա աղի համար։ Քանի կաք՝ Կողբա սարերին իշեք, Փեթարա Մանուկն էնտեղ զարկվավ։ Մանուկի աստղն էլ սարի վրա ճապղեց։ Թե Ախոյի համար կիլաք, Ախոյի արյուն թող իրեն համար մահ էղնի, իսկ մեղ վրեժի խնդիր։

Եթե աստված կամենար ու ինձ նորից կյանք տրվեր, Ախո, ես դարձյալ կուզեի քեզ հետ լինել, քո սերնդի հետ։ Ու լինել էնպես, ինչպես եղա։ Մեր սերունդը Ասլու ջնսից էր, Ախո։ Մեկ ու կես կոտրած ֆշանկով ելանք կանգնեցինք օսմանցու դեմ։ Ւսկ եթե զենք ու փամփուշտ ունենայինք՝ հազար սասունցի բավական էր, որ գերմանացու և ինգլիզի թագավորները չոքեին մեր առաջ ու մեկի թագը գլորվելով մյուսի թագին դիպչեր, սուլթան Համիդի թագն էլ հետը։

Վեր կաց, նստիր, վառիր քո ճղարան ու թող Փեթարա Մանուկը մեզ համար «Բերիվանի» երդի։ Դու ինձ մեծավոր, ես պզտիկ զինվոր, ինչու՞ ես պառկել էդպես վիրավոր։ Երևի կուզես, որ մի ապտակ էլ Չոլո՞ն քաշի քո երեսին։ Երբ հայրենիքը անհանգիստ է, դու ի՞նչ իրավունք ունես էդպես հանգիստ պառկելու։ Եվ էն էլ որտեղ — Սարիղամիշի անտառում։

Ել երթանք Մրկեմոզան ու Աղլեզ քարեր։ Ել երթանք Ճանճկու սար։

Էն ո՞վ է նստած Սխտոր քարին։ Ես էլ կարծեցի, թե մեռել ես։ Գնացինք, Ախո, վե՛ր կաց։

ԲԱԺԱՆՈԻՄ ՁԻԱՊԱՆԻՍ ՀԵՏ

Բերդաքաղաքի և Ալեքսանդրոպոլի անկումից հետո այլևս ի՞նչ էր մնում իմ երազներից։ Գրեթե ոչինչ։ Իմ քաջ զինվոր Ախոն էլ չկար։

Եվ ես որոշեցի հեռանալ Հայաստանից։ Ծանր էր ինձ համար աչդ վճիռը, բայց ուրիշ ելք չունեի։ Արաբոյից, Սերոբ Աղբյուրից և Գևորգ Չաուշից հետո իմ վերջին երեսուն տարվա փոթորկալի կյանքը անցել էր Անդրանիկի հետ։ Իսկ Անդրանիկը չկար։

Ես նրա հետ էի եղել և պետք է գնայի նրա ետևից։ Իմ բաժանումը հեծյալներիս հետ եղավ Նոր–Բայազետում՝ Ծովազարդի լեռների վրա։ Կանչեցի իմ զինվորներին, առանձին–առանձին համբուրվեցի բոլորի հետ և ամենքին կոչ արեցի գնալ ով ուր կամենում է։

Ու գնացին իմ նախկին կամավորական գնդի հայդուկ զինվորները։ Ինձնից բաժանվեցին Մորուք Կարապետը, Չոլոն, Փեթարա Իսրոն, Զնգլիկ Պետոն, հիսնապետ Սմբուլ Արշակը, Աղջնա Վահանը և շատ զինվորներ Մանազկերտից, Խլաթից ու Մշո դաշտից։ Ինձ հետ մնաց միայն իմ ձիապան Բարսեղը։ Թաց էին աչքերը, երբ նա մոտեցավ ինձ։ Գլուխը կախ սպասում էր իմ հրամանին։

Դու դարձյալ տխուր ես քայլում։ Եվ քո ձիապանից ավելի գլխիկոր ես։ Մի ձեռնափայտ կա ձեռքիդ և մի դատարկ ուսապարկ շալակիդ։ Դու նույնիսկ ավելի տրտում ես, քան այն օրը, երբ նույն ձիապանի հետ մենակ անցնում էիր Տարոնի դաշտով։ Դու կորցրիր երկու հայրենիք — քո չքնաղ Տարոնը և կապույտ Բերդաքաղաքը Սինամ գետով։

Ա՜խ, դու ուզում ես նստել Ծովազարդի այս թեք քարաժայռին ու անձնատուր լինել խոհերիդ։ Նստիր, չեմ ուզում դիպչել քո արցունքներին և վրդովել քո և քո զինվորի մենությունը։

... Իմ ձիապանը ինձ հետ եկավ մինչև Թադեի վանքը Մակու–Սալմաստ տանող ճանապարհի վրա։ Վանքի ծառա Գինդ վարդապետը մեռած էր։ Այդ այն կորովի վանականն էր, որ երեսուն տարի առաջ հայդուկային խմբերին զինելով ուղարկում էր դեպի Արևմտյան Հայաստան։ Այդ ճանապարհով անցել էինք նաև մենք, մեր բեռները Տավրոսի փոթորիկների միջով հասցնելով մինչև Մառնիկի ու Բերդակի սարերը։

Վանքի մոտով անցնելիս իմ նպատակն էր ստուգել նմանապես, թե ինչ եղավ Մշեցի Տիգրանը, որին Գևորգ Չաուշի կնոջ և երեխայի հետ արջի ծմակից հանելով փախցրել էի դաշտի գյուղերը։ Ասում էին, որ դեռևս պատերազմից առաջ Տիգրանր նրանց Մեհմեդ էֆենդու օգնությամբ տարել էր Վան։ Այնուհետև դեպքերն այնպես էին դասավորվել, որ Տիգրանը Գևորգի կնոջը Վանից ուղարկել էր Կովկաս, իսկ ինքը Վարդգեսին առած Աբաղայի դաշտով մտել էր Թադեի վանքը և այնտեղից անցել Պարսկաստան։

Ես իմ ձիապանի հետ Թադեի վանք մտա իրիկնային զանգերի ղողանջով, ինչպես մտել էի առաջին անգամ Մշեցի Տիգրանի հետ լեռներից իջնելիս։ Զարմանալի սրտագրավ մի դյութանք ունեն գյուղական զանգերի ղողանջները իրիկնային պահերին։

Իմ առաջին այցելության ժամանակ մի պառավ կար վանքում, որ վանքի տնտեսն էր, մի ջրաղացպան, մի հովիվ և մի վարդապետ։ Նրանցից միայն պառավն էր մնացել, մի զառամյալ էակ, որ քայլում էր կուզեկուզ, գրեթե հողին կըպած, մաշված գավազանը ափի մեջ, միջամատին Ավարայրի մատանին։

Արևի ժամացույցը կրկին իր տեղումն էր՝ վանքի ճակատին, ինչպես տեսել էի շատ տարիներ առաջ, բայց չկար հաստ կոպերով վարդապետ Գինդը, որ օրեկան երկու անդամ այղ քարակոփ ժամացույցի արձակած ստվերներին նայելով հանդիսավորությամբ քաշում էր վանքի զանգակները։ Այդ պաշտոնը այժմ կատարում էր զառամյալ կինը։ Ինքն էր քաշում և ինքն էր ժամերգում վանքի մեջ իր դողդոջ ձեռնափայտին կռթնած, որովհետև ուրիշ ուխտավոր և աղոթարար չկար։ Մաղթանքից հետո ավելը վերցնելով մաքրում էր հատակը և դուրս գալով՝ հաստ կողպեքով երկյուղածությամբ փակում էր երկաթյա դռնակը։

Վանքի շրջափակի գերեզմանոցը, ուր առաջ հազիվ մի քանի հին շիրիմներ էին երևում, այժմ ավելի ընդարձակվել էր։ Պառավը մեզ ցույց տվեց այդ հանգստարանի եզրին բարձրացած մի փոքրիկ շիրիմ։ Այդ հողաթմբի տակ թաղված էր Գևորգ Չաուշի որդին։ Պառավը պատմեց, որ Վանից դեպի Ավարայրի դաշտը անցնելու ճանապարհին Վարդգեսը մըրսում է և մեռնում Թադևոս առաքյալի վանքի մեջ։ Մշեցի Տիգրանը նրան թաղում է այդտեղ, իսկ ինքը գնում է Պարսկաստան։

— Ես և Մշեցի Տիգրանը մեր ձեռքերով նրան հող ամփոփեցինք, — ասաց խեղճ կինը աչքերը սրբելով։

Վարդգեսը թաղված էր Գինդ վարդապետի տապանից երկու քայլաչափ դեպի արևելք, վանքի ջրաղացպանի կողքին։ Հուշատախտակին գրված էր.

«Վերջին բարևս տարեք հայ ազգին,
Վերջին համբույրս՝ որդիս Վարդգեսին»։

Ես ավելի պատճառ ունեի լալու, բայց իմ ձիապանը ավելի շուտ փլվեց։ Առանց այդ էլ նա վշտացած էր, որ շուտով բաժանվելու էր ինձնից։ Շարունակ դեպի ետ էր նայում և որքան հեռանում էր Հայաստանի սահմաններից, այնքան դանդաղեցնում էր ընթացքը։ Ի՜նչ կախարդական բան է այս հայրենիք Ուսվածը, այս Հայաստանը։ Երբ նա մեր ձեռքին է, մենք չենք զգում, թե որքան գրավիչ է այն և թե որքան շատ բանով ենք մենք պարտական նրան։ Մենք կորցնում ենք նրա հետ վարվելու կերպը, նրան բոլորանվեր սիրելու եղանակը։ Իսկ երբ նա կաշկանդված է կամ ստրկության մեջ է, սկսում ենք մորմոքել նրա կարոտից։ Երբ նա ազատ է, անփույթ ենք դառնում նրա հանդեպ, երբ նա գերված է, սկըսում ենք ախ ու վախ անել ու տանջվել նրա համար, ուրիշ՛ներին էլ տանջելով մեզ հետ, և ճիգ ու ջանք թափել, որ ազատենք մեր ձեռքից անզգուշությամբ փախցրած դրախտահավը։

Գիշերը լուսացրինք Թադևոս Առաքյալի վանքում։ Առավոտ շուտ մտանք վանքի ախոռը, ուր իմ ձին էր կապված, վերջին հայդուկ–կամավորի վերջին նժույգը; Ինձ տեսնելով սկսավ սանձը ծամել։ Թիմարեցի մեջքը և թամբը դրեցի վրան։ Մի պահ առանձին մնացի երիվարիս հետ։ Այդտեղ էր, որ ես լաց եղա։ Արտասվեցի մենության մեջ իմ և իմ նմանների կորած բախտի համար։ Բայց դա կարճատև մի միջոց եղավ միայն։ Ես ձին դուրս քաշեցի ախոռից։ Չգլորե՞լ արդյոք մի ձորի մեջ։ Ես առանց ձի պիտի մտնեմ պարսկական հող։ Պարսիկ ժողովուրդը բարի է, իմաստուն։ Նա գիտի, որ ես հայրենիք եմ կորցրել, և գուցե միառժամանակ ապաստան կտա ինձ։

Ձին սպիտակին էր տալիս վանքի արոտի մեջ, սմբակներով փորելով գետինը։ Բարսեղը ձիու սանձը բռնելով ընկավ առաջ։ Ես ձիով էի, իսկ նա ոտքով։ Դանդաղ էր գնում, շատ դանդաղ և դարձյալ ետ էր նայում կարոտով։

Թադեի վանքը և Գևորգի որդու գերեզմանը կորան իմ աչքից։ Ավարայրը Տղմուտով մնաց թիկունքում։ Մենք իջանք մի ձոր, որից այն կողմը Թավրիզ տանող ճանապարհն էր։ Ես սանձը Բարսեղի ձեռքից վերցնելով, մի պահ քայլեցի նժույգիս հետ կողք–կողքի։ Ապա ֆիդայական պայուսակը իմ մեջքին առնելով, սանձը դրեցի ձիապանիս ձեռքը։

— Դու էլ իմ զինվորն ես եղել, Բարսեղ, իմ հայդուկ զինվորներից մեկը և իմ վստահելի ձիապանը։ Մեր ճանապարհները այստեղ բաժանվում են։ Ես իմ հավատարիմ ձին քեզ եմ ապավինում։ Որոշել էի սպանել և գլորել մի խանդակի մեջ, կամ կամուրջից վայր նետել, բայց մի պայծառ միտք սթափեցնում է ինձ։

Վերադարձիր Հայաստան։ Հայրենի հողը կանչում է քեզ։ Գնա և հերկիր նոր Հայաստանի քարքարոտ դաշտերը։ Իմ հոգին քո հոգու պես կապված է նրա ամեն քար ու կոշտին, Դա էլ մերն է, մեր հայրենիքի թանկագին բեկորը։ Մինչև հիմա այս ձին եղել է հայդուկի նժույգ, իսկ այժմ թող լծվի նոր Հայաստանի շինարար վերելքին։ Դեպի այդ երկիրը գնացին իմ զինվորներից շատերը։ Դո՛ւ էլ գնա։ Դու Սարդարապատի դաշտում կռվել ես այդ երկրի համար և ավելի իրավունք ունես նրա վրա։ Գնա և նրա մեջ փնտրիր վերապրումի հույսը և նոր կյանքի իմաստը։ Այնտեղից Կողբա սարերն են երևում, ուր Փեթարա Մանուկը զարկվեց։ Գնա դեպի Հայաստան։ Իսկ իմ սիրտը Անդրանիկի մոտ է։

Նա լուռ նայեց աչքերիս մեջ և վերջին գլանակը փաթաթելով երկարեց ինձ։

Ես ոտքով բռնեցի Թավրիզի ճանապարհը, իսկ Բարսեղը իմ ձին հեծնելով, ճակատով շուռ եկավ դեպի Հայաստան:

Լրացուցիչ տեղեկություններ

Աղբյուր՝ Խաչիկ Դաշտենց «Ռանչպարների կանչը»: Երևան:

Տրամադրել է՝ Արևիկ Գառամովա
Scanned: Արևիկ Գառամովա
OCR: Անդրեյ Մ.
Ուղղագրում՝ Անդրեյ Մ.

Տես նաև

«Ռանչպարների կանչը» ռուսերեն / ”Зов пахарей” на русском