ArmenianHouse.org - Հայ գրականություն, պատմություն, կրոն
Unicode Armenian Language Support Unicode Armenian Language Support Unicode Armenian Language Support
ArmenianHouse.org in EnglishArmenianHouse.org in Russian

Եղիշե Չարենց

ԵՐԿԵՐ


Նախորդ էջԲովանդակություն  | Հաջորդ էջ

ՊՈԵՄՆԵՐ ԵՎ ԲԱԼԼԱԴՆԵՐ

[ էջ 200 ]

ԲԱԼԼԱԴ ՎԼԱԴԻՄԻՐ ԻԼՅԻՉԻ, ՄՈՒԺԻԿԻ ԵՎ ՄԻ ԶՈՒՅԳ ԿՈՇԻԿԻ ՄԱՍԻՆ

I

Կարմիր գծից անդին —
Թշնամիներ անթիվ։
Ու հեռախոսը ֆրոնտից
Հազում է
Շիֆր։

Հեռախոսով հուզումը հոսում է
Կրեմլ։
Կոմուտատոր N.
Դեպի կաբինետը Իլյիչի։
Լուրերը թափվում են շտապով,
Հասնում են հենց իրեն,
Ու հոսում են հետո
Տապով
Իր ուղեղի միջից։

Գրասեղանի հանդեպ
Հանգիստ
Նստել է Իլյիչը։

[ էջ 201 ]

Կարդում է։
Կարգադրում։
Գրում։
Կուտակել է ուղեղը,
Սեղմել է,
Կախել է խոհերի գլխին,
Ինչպես ծանրածանր բռունցք։

Կիտել է հոնքերը ներքև,
Թերթում է, քրքրում, ջոկում։
Պսպղում է ճակատը լույսի դեմ,
Ինչպես ահագին երկրագունդ։

Լարել է ուղեղը Իլյիչը,
Ինչպես պողպատե զսպանակ...

Հարկավոր է կռվել, չզիջել...
Հարկավոր է—Կարմիր Բանակ։
Հարկավոր է ցնցել գյուղացուն
Ու բանվորին կրթել։
Հարկավոր է քանդել հին բերդը։
Հարկավոր են գրքեր, թերթեր...
Իսկ հետո՝ դպրոցին կգա հերթը։
Հարկավոր է բանվորի տղից
Պրոֆեսորներ ձուլել...
Հարկավոր է, որ ամեն աղախին
Սովորի պետություն դարձնել...

Հարկավոր է...
Ո՞րը թվել։
Հարցեր են՝ անծայր, անթիվ,
Իսկ մինչ այդ՝ հեռախոսը ֆրոնտից
Հազում է—
Շիֆր...

II

Հավաքել է ուղեղը Իլյիչը,
Լափում է լուրերը ու ծամում.

[ էջ 202 ]

Թռչում է ժամանակը, ինչպես սամում.
Ժամանակը քիչ է։

Բայց ի՞նչ է.
Կողքի սենյակում—
Աղմուկ է.
Խոսում են բարձր.
Քարտուղարը մեկին համոզում է...
Մոտենում է Իլյիչը.
Բացում է դուռը մի քիչ–
Լսում է։

Մուժիկ է։
Ուզում է ինչ-որ բան։
Լսում է դռների միջից...
Ի՞նչ.—
-– Անցել է ահագին ճամփա—
Եկել է Իլյիչին...

Լսում է Իլյիչը՝ ուշիմ...

— Էխ-է՜խ, մուժի՛կ։
Մուժիկին հարկավոր է— մի զույգ կոշիկ։
Դիմել է մուժիկն ուրիշի—
Ասել են՝ չի՛ք.
Դե նա էլ— եկել է Իլյիչին։

Բարկանում է,
Հուզվում է քարտուղարը.
Համոզում է, որ գնա իր գործին։
Անհողդողդ է մուժիկը,
Ինչպես քարը,
Կարո՞ղ ես խանգարել.
— Հապա փորձի՜...

Նայում է Իլյիչը
Արանքից դռան.

[ էջ 203 ]

Ժպտում են աչքերը՝ մի քիչ ծուռ։
Հրում է դուռը—
Զվարթ
Մոտենում է հանկարծ գյուղացուն։

— Որտեղի՞ց ես։
— Սիբիրից։
— Ե՞րբ։
— Հինգ ամիս է՝ եկել եմ մեր գեղից։
— Կարմիր արմեյցի է տղես...
— Ի՛նքս եմ ղրկել տղիս։
— Հող ունե՞ս։
— Իհարկե։ Խլեցի՛նք։
— Ընչի՞ ես եկել։
— Դելեգա՛տ եմ։
— Խնդրել եմ գեղական գործիք—
— Ստացել եմ շատը։
— Էլ ի՞նչ ես ուզում։
Ծիծաղում է։
Նայում է Իլյիչին ուշիմ...

— Էխ-է՜խ, մուժի՛կ։
Մուժիկին հարկավոր է— մի զույգ կոշիկ։
Դիմել է մուժիկն ուրիշի—
Ասել են՝ չի՛ք։
Դե նա էլ— եկել է Իլյիչին։

Ծիծաղում է քահ-քահ Իլյիչը։
Խորամանկ խինդ է աչքերում։
Բոթում է մուժիկին,
Հետո—
Վերցնում է մի թուղթ,
Գրում է.—
«Ում որ հարկն է.
Տալ մուժիկին մի զույգ կոշիկ»։

[ էջ 204 ]

Էխ-է՜խ, մուժի՛կ...
Վերցնում է մուժիկը գլխարկը,
Հեռանում է՝ հանելով փոշի:

III

Կարմիր գծից անդին—
Թշնամիներ անթիվ։
Ու հեռախոսը ֆրոնտից
Հազում է—
Շիֆր։

Ու նորից նստել է Իլյիչը,
Կարդում է, կարգադրում, գրում։
Թռչում է ժամանակը,
Ժամանակը քիչ է։
Ու սեղմել է նորից մեր Իլյիչը
Իր ուղեղը՝ ծանրածանր բռունցք։
Ու նորից շտապում է ուղեղը.
Լափում է խոհերը հիմա նա—
Եվ ի՞նչը, ի՞նչը կդիմանա
Այդ վիթխարի ուժին...

— Էխ-է՜խ, մուժի՛կ...
Քեզ հարկավոր էր — մի զույգ կոշիկ,
Եվ կոշիկի համար
Ընդունեց քեզ Իլյիչը։
— Բայց հասկացա՞ր, մուժի՛կ,
Որ չուներ Իլյիչը ժամանակ,
Որ Իլյիչի համար—
Մեր ժամանակը քի՛չ էր...

1924

[ էջ 205 ] 

ԼԵՆԻՆ ՔԵՌԻՆ

I

Հայրը զենքով եկավ գործարանից այդ օրը։
Դեմքը խիստ էր, անգամ մի քիչ մռայլ։
Երբ մոտեցավ, ուզեց գրկի հորը՝
Կամաց մի կողմ հրեց հայրը նրան։

Անխոս, նստեց թեյի։ Միտքը դուրսն էր. հեռուն էր
Աչքը երկա՜ր-երկա՜ր հառել էր մի բանի։
Դեմքին դեռ մնացել էր գործարանի մուրը։
Այդ երեկո խոժոռ էր հայրն Իվանի։

«Գնում ենք, մորն ասաց, մենք լեհերի վրա.
Հանել է լեհերին մեր դեմ էլի Անտանտը։
Բայց հույս ունենք, կնի՛կ, որ կջարդենք նրանց,
Կշպրտենք— անթիվ տանկերո՛վ էլ գան թե՛։

Դենիկինն էր երեկ, հետո Կոլչակն էկավ.
Ու լեհերն են հիմի... Ոչի՛նչ, կնի՛կ։—
Կարմիր Բանակը մեր բանվորական
Սովորել է քշել նրանց բնից...»։

Այսպես երկար խոսեց հայրը մինչև գիշեր,
Խոսեց կռվի մասին՝ բուրժույի դե՛մ։
Անցած հազար-հազար դեպքեր հիշեց,
Հիշեց հուլիս ինչ-որ ու հոկտեմբեր։

Եվ նա տեսավ, տեսավ, թե ինչպես հոր
Աչքերը հուր դարձան հետզհետե.
Լուսարձակներ երկու դարձան ոնց որ,
Ոնց որ ռումբեր, որ նա պիտի էգուց նետե։

Ու վառելով այդպես իր բորբոքուն հայացքը՝
Հայրը թռավ հանկարծ, ելավ ոտքի։
Եվ Իվանին թվա՛ց թե
Այրող գնդակ անցավ իր հոր մտքից։

[ էջ 206 ]

Ոտքի թռավ այդպես ու սրբելով քրտինքը՝
Հայրը ասավ.— «Արդյոք հասկանո՞ւմ ես, կնի՛կ—
Մեր զորքերին էգուց խոսելու է ի՛նքը.
Ինքը Լենինը մեզ պիտի ճամփա դնի...»։

Հայրը այսպես ասաց ու գնաց քնեց,
Որ առավոտ ծեգին գնա բանին։—
Բայց խոսքերը նրա վերջին էն
Վառվեցին սրտում Իվանի...

II

Հարկ չկա երկար պատմելու
Այդ բանվոր խոխի1՝ այդ Իվանի մասին։
Կապույտ աչքեր ուներ, գանգուր գլուխ.
Դե ռուս տղա էր մի՝ ութ տարեկան հազիվ։

Իր բանվոր հոր հետ միասին
Գործարան էր գնում նա երբեմն։
Կամ հավաքած իր քաջ ընկերներին դրսի՝
Նա խաղում էր «Կռիվ բուրժույի դե՛մ»։

Ձիավոր էր լինում միշտ ինքը։
Նստած ձեռնափայտին պապի՝
Քշում էր փայտե ձին, մինչև ջերմին քրտինքը
Ողողելով մարմինը՝ վերջ տար թափին։

Մտածում էր Իվանը.— երբ մեծանա
Պիտի շոֆեր դառնա, կամ օդաչու.
Պիտի մտնի հետո— Կարմիր Բանակ...
— Դեռ սպասի՛ր, բուրժո՛ւյ.
— Դեռ կգա՛ Վանյկա-օդաչուն,—
— Դեռ մեծանա՛...

Սակայն հայրը էգուց պիտի գնա...
Պիտի ճամփա դնի նրանց — ընկեր Լենինը...

-----------------------------------------

1 խոխա — երեխա:

[ էջ 207 ]

Պիտի խոսքեր ասի նրանց էգուց։
Իսկ ի՞նքը...
Պիտի այսպես տնում էլի նստած մնա՞—
Արդեն հասակն առած պատանի է թեկուզ...

Եվ նա գիտե՛ արդեն Լենին քեռուն,
Հրեն նայում է նա այնտեղ պատից՝
Խորամանկ մի ժպիտ աչքերում,
Ահագին մի միտք ճակատին։

Այդ նա՛ է, Լենի՛նը։ Այսինքն նա,
Որ ղեկավարն է բանվոր դասի.
Նրա նկա՛րն է միշտ պլակատների վրա,
Միշտ նա՛ է, ամենուր՝ Մարքսի հետ միասին...

Հայրը հաճա՜խ նրան ցույց է տվել երկու
Այդ մեծերի պատկերքը։
Անգամ այնտեղ— նրա այբուբենի գրքում՝
Նրանց նկարը կա։
Սովորել է հորից և գիտե՛ նրանց երգը՝
«— Ե-լի՜ի՜ի՜ր— բո-ղո-քի՜ի՜ի՜ր—
բան-վո՜ո՜ո՜ր դա-սա-կա՜ա՜ա՜րգ...»։

Պատմել է հայրը նրան,
Որ Լենին քեռին
Խելացի է, մեծ ու քաջ։
Այնքա՛ն, այնքա՜ն, այնքա՜ն,
Որ աշխարքում ուրիշը— այդպիսին չկա։

Պատվիրել է, որ ինքն էլ երբ մեծանա՝
Երթա նրա— այդ մեծ Լենին-քեռու ճամփով,
Որի վրա թեկուզ հազար փուշ կա ցանած,
Բայց գնում են որով գյուղացի ու բանվոր...

Բա՞ս.
Այսպիսրն է ԼԵնին-քեռին։
Եվ վաղը նա ի՛նքը պիտի խոսի։

[ էջ 208 ]

Պիտի անցնի իր հայրը՝ զենքը ձեռին—
Եվ Լենինին լսի...

Այդ հո նման է— զարմանք բանի՞...

Եվ որոշում է Իվանը.
Ինչ էլ լինի՝
Վաղն առավոտ կանուխ պիտի փողոց գնա
Եվ տեսնի— ընկեր Լենինին։

III

Արդեն գնացել էր հայրը, երբ արթնացավ։
Շտապ հագավ շորերը և թռավ փողոց։
Վռազ, վռազ, վռազ անցավ իրենց փողոցը
Եվ ընկավ Կարմիր Հրապարակը՝ բանվորներով ողող:

Ծփում էր Կարմիր Հրապարակը,
Ինչպես մարդկային մի անտառ։
Հավաքվել էր կարծես
Աշխարքը բովանդակ։
Ողջը բանվոր մարդիկ,
Հոր պես հագած։
Դրոշակներ անթիվ,
Անթիվ պլակատ։

Հրմշտելով մարդկանց ու բոթելով՝
Փորձեց առաջ երթալ, հորը կոչել.
Փորձեց ելնել կողքի մի բանվորի վրով՝
Բայց բանվորը— պապի ձեռնափայտը հո չէ՞ր։
Այդպես սեղմած-մնաց։
Փորձեց էլի։
Պատահեց մի մարդ հայհոյող։
Նորից մնաց՝ հոգին մորմոքով լի։
Բայց ի՞նչ տեսներ– իր այն մի թիզ բոյով...

Հանկարծ մի ծով ամբողջ
Ոնց որ գոռա —

[ էջ 209 ]

Դղրդաց հրապարակը,
Գոռաց ուռռա։
Հետո լռեց ամբողջը.
Բանվոր մի կին
Իր կողքի ընկերոջը
Շշնջաց՝
«Լենի՛նը...»։
Փսփսաց նա էլ կողքինին։
Ու շրթից շուրթ անցավ՝
«Լե՛նին, Լե՛նին...»։

Հասկացավ Իվանը.
— Այնտե՛ղ է նա...
Շփոթված գլխարկը հանեց
Եվ սեղմեց ատամները՝ բարկությունից դեղնած։
Էլ ճար չկար։ Տեսավ՝ տեղ չե՛ն տա իրեն:
Եվ որոշեց՝ անի, ինչ էլ լինի։—
Ոտքը խոթեց հանկարծ գրպանը կողքինի—
Եվ բարձրացավ վրեն...
Թռավ ուսին նստեց
Մի բանվորի.
Բայց բանվորը ներքև շպրտել
Չփորձեց էլ նրան նորից։

Պտույտ եկավ գլուխը, սիրտը ամուր թակեց։
Կարծես աշխարքը ողջ նվիրեցին նրան։
Նայեց... Լենին-քեռին կանգնած էր տախտակե
Ամբիոնի վրա...

Ձեռքը առաջ մեկնած, գլուխը բաց,
Ինչպես տնում կախած այն նկարի խորքից—
Իր մայրիկի ձայնով, մի փոքր բարձր՝
Նա պատգամ էր ասում բանվորական զորքին...

Եվ Իվանին հանկարծ այնպես թվաց,
Թե տեսել է ինքը նրան վաղուց.
Որ այդ Լենին-քեռին պիտի սիրեր իրան,

[ էջ 210 ]

Եթե տեսներ «բուրժույ», «զորք» խաղալիս։
Ու մտածեց՝ էգուց երթա տեսնի նրան,
Ասի՝ ինձ է՛լ ղրկի, գնամ բանակ.
Ասի՝ ուզում եմ ես կարմիր շոֆեր դառնամ—
Լենին-քեռուն բոլոր իր մտքերը բանա...

Այսպես՝ աչքերը չիռ Լենին-քեռուն հառած՝
Երազում էր Իվանը։
Հանկարծ լռեց Լենինը.
Ու դղրդաց նորից բանվորական ուռան.
Ձեռքը մեկնեց առաջ— ու բղավեց ինքն էլ։
Զորքը ծփաց հետո ու շարժըվեց առաջ։
Ու դրոշի վրա դիմացի նա
Տառ-տառ կարդաց վաղուց իմացած իր բառը.
«Երրորդ Ինտերնացիոնալ»:

Դրոշակներ նորից։ Այդ ինչքա՞ն են...
Եվ կապելով իրար տառերն հազիվ՝
Կարդաց նորից Իվանը՝
«Կորչի՛ բուրժուազիան»։

Երգում էր զորքը «Ինտերնացիոնալը»։
Ինքն էլ գիտեր երգել։ Երգեց։ Նայեց՝ հեռուն,
Զինվորների նման, գլուխը բաց՝
Երգում էր երգը նույն— Լենին-քեռին...

Ու խանդոտ մի բոց աչքերին՝
Նայեց նորից Իվանը... Տեսավ՝ հրե՛ն
Հայրը քայլում է՝ մեծ մի հրացան ձեռին—
Ու նայում է, նայում Լենին-քեռուն...

Ուզեց կանչի նրան,
Բայց այդ պահին հանկարծ
Մի ահռելի ուռա
Կրկին զնգաց։
Գոռում էր զորքը ողջ,
Ինչքան որ ձայն ուներ.

[ էջ 211 ]

Ախ, ունենա՜ր ինքն է՛լ
Մի բարձր ձայն գոնե...

Թնդում էր օդը
Նրանց ձայնից,
Ինչպես որոտը՝
«Լե՛նին, Լե՛նին»։
Ու ինքը, Լենինը, կանգնած այնտեղ...
Նման էր ողջը— երազի...
Եվ որոշեց Իվանը, որ անպայմա՛ն երթա—
Իրա բոլոր մտքերը Լենին-քեռուն ասի...
Երթա ասի, որ ինքը կուզե շոֆեր դառնալ,
Կամ օդաչու կարմիր՝ թռչել անահ...
Այդ հարազատ, այդ մեծ Լենին-քեռու առաջ
Իրա բոլո՛ր, բոլոր գաղտնիքները բանա...

1924

 

ԼԵՆԻՆՆ ՈՒ ԱԼԻՆ

I

Աշխարհի կենտրոնը— Մոսկովն է։
Մոսկովը Մեկկայից էլ հի՛ն է։
Մոսկովից մեծ քաղաք— չի՛ք։
— Քանի որ Մոսկովի միջին
Ապրում է ինքը— Լենինը։

Տրապիզոնը Մոսկովից հեռու է։
Տրապիզոնից Մոսկով—
Չես հասնի ոտքով դու իսկի։
Թե ունես ոսկի՝
Կնստես նախ նավ դու
Ու նավով կերթաս նախ Բաթում.
Հետո գնացք նստած

[ էջ 212 ]

Կհասնես Թիֆլիս,
Հետո Բաքու,
Ռաստով.
Հետո կերթա՜ս-կերթա՜ս
Ու նոր
Կհասնես Մոսկով։

Ա՛յ, Մոսկովում հենց այդ
Ապրում է արխադաշ1 Լենինը։
Նա, որ մեծ է, ինչպես ամենամեծ խալիֆ2։
Բայց այնպիսի՛ խալիֆ,
Որ հասկանում է միշտ ֆուխարայի3 հալից։
Այդ է պատճառը հենց,
Որ սիրում է նրան տրապիզոնցի Ալին։

Թիավար է Ալին մի նավակի վրա։
Ստանում է ամիսը—
Երեք ու կես լիրա։
Աշխատում է սակայն առավոտից-գիշեր:
Ու սիրում է նրան
Տերը, ինչպես գրաստ4
Քշել,
Քշել,
Քշել։

Սիրում է Ալին Լենինին։
Նրա մասին նրան
Պատմել է նավաստի մի ռուս։
Ցույց է տվել նրան
Պատկերքը Լենինի.

--------------------------------------

1 արխադաշ — ընկեր:
2 խալիֆ — արաբների ամիրապետի տիտղոսը. մուսուլմանների գերագույն գլխավորը, որ համատեղում էր աշխարհիկ և հոգևոր իշխանությունը, ինչպես և դրա տիտղոսը. բոլոր մուսուլմանների հոգևոր առաջնորդի տիտղոսը:
3 ֆուխարագվռ. աղքատ, խեղճ:
4 գրաստ — բեռնակիր կամ հեծնելի ընտանի կենդանի (ձի, ջորի ևն). փխբ. չարքաշ աշխատանք կատարող մարդ:

[ էջ 213 ]

Ասել է.
«— Լենին— կառոշ։
Ալի՛ն ասել է.
— Չո՞կ1։
Ուռուսն ասել է.
— Յա՞.
Լենին վար—
Բուրժույ յոկ2»։
Բուրժույ— այսինքն զանգին,
Այսինքն էֆենդի, աղա.
Այն, որ նստում են հանգիստ,
Ուտում են ուրիշի քրտինք
Ու սիրում են
Միշտ
Ծովափին
Նստել նարդի խաղալ։

Հասկացել էր Ալին.
«Լենին— բեյուկ3 խալիֆ»։
«Բեյուկ խալիֆ» սակայն,
Որ հասկանում է միշտ ֆուխարայի հալից։
Ու սիրում էր նրան,
Այդ Լենինին հեռու
Իր չարքաշի սիրով տրապիզոնցի Ալին։

II

Այդ օրը սուգ էր Մոսկովում
Ու սուգը— վա՛ռ էր։
Որբացել էր ասես պրոլետարը։
Ով որ մոտ էր նրան—
Արդեն գիտեր.
— Էլ չկա Կարմիր Ղեկավարը...

Փակել էր աչքերը Ղեկավարը,

----------------------------------

1 չոկ — շատ:
2 յոկ — չկա:
3 բեյուկ — մեծ:

[ էջ 214 ]

Որ կյանքում չբանա էլ բնավ։
Քնել էր Ղեկավարը
Անզարթնելի քնով։

Այդ օրը արդեն Կոմկուսը
Հավաքում էր մկան առ մկան
Իր ուժերը, որ պատնեշ հյուսե
Անողոք կորուստի դիմաց։
Այդ օրը ամեն պրոլետար
Մոսկովում, Բաքվում, Թիֆլիսում
Շինել էր իր կամքը— բետոն
Ու հոգին— չուգուն.
Պողպատել էր իրեն, որ էգուց,
Կորուստի տեղ այդ թանկագին՝
Կուռ՝
Դնե բյուրմկան մի բռունցք
Ոսոխի բկին։

Մորմոքող իր սրտով այդ օրը
Մեր երկրում ամեն պրոլետար
Այնպե՛ս էր զգում, կարծես նո՛ր է,
Կարծես նո՛ր է եկել կռվի օրը
Եվ ինքը գոռ գրոհ պիտի տա.
Ամփոփե պիտի իր ուժերը,
Հավաքե մկանն իր վերջին,
Որ մնա՛ բանվորի դիկտատուրը1
Եվ հաղթե—
Առանց Իլյիչի...

III

Ու թռավ ռադիոն այդ օրը,
Ինչպես թուր աշխարհը կիսող`
Մահառիթ ռադիոն այդ օրը
Մոսկովից հասավ Տրապիզոն։

-------------------------------------

1 դիկտատուրա — ոչ մի բանով չսահմանափակվող իշխանություն, որ հենվում է տիրող դասակարգի ուժի վրա:

[ էջ 215 ]

Այդ օրը այնքա՜ն էր աշխատել,
Որ հալից ընկել էր Ալին։
Մարմինը քրտինք էր պատել,
Բայց պիտի աշխատեր էլի։
Նվում էր ամեն մի մկանը,
Նվալով քաշում էր դեպի տուն.
Բավակա՜ն է, ասում էր,— բավակա՜ն է
Հոգնությունը քո...

Երեկո էր։
Մութ ծովափով
Գնում էր Ալին դեպի տուն։
Ու տեսավ հանկարծ ծովափին
Իր ծանոթ նավաստուն ռուս։
Մոտեցավ,
Որ ասի սալամ1,
Սեղմի ձեռքը՝ ծանոթ ինչպես հին,
Ու կամաց փսփսա նրան.
«— Կարաշո՛ Լենին»։

Մոտեցավ։
Տխուր էր նավաստին։
Անծանոթ էր դեմքը։ Անօգ։
Ու չասավ մշտական «դրաստի»–ն
Այլ—
Կամաց.
«— Ալի՛, Լենին յոկ»։
Էլ ոչինչ։
Հեռացավ։
Ու թվաց թե
Լեռնացած՝ զարկեց մի ալիք։
Հասկացա՛վ խոսքերի մութ իմաստը
Նավաստի Ալին...

-----------------------------------

1 սալամ — բարև:

[ էջ 216 ]

IV

Գիշեր է։
Քնել է Տրապիզոնը։
Չի հաչում անգամ մի շուն։
Ոստիկանը միայն, ինչպես շունը՝
Արթուն է.
Հսկում է փողոցում։
Սրթսրթում են սև սոսիները,
Փսփսում են ասես խավարին,
Որ թեկուզ Տրապիզոնը քնել է,
Բայց ահա— արթուն է Ալին։

Գողեգող գնում է Ալին
Պատերի տակով դեպի մութը։
Գողեգող գնում է Ալին—
Դեպի ո՞ւր.
— Լոկ ինքը գիտե՛։

Մոտենում է ահա կամացուկ
Մի շենքի։
Կորած խավարում՝
Ցուցանակ կա այնտեղ մի ծուռ...
Նկարած է վրան—
Նա գիտե—
Հասարակ—
Մանգաղ ու մուրճ։

Շրջում է այդտեղ գողեգող
Ոստիկանը՝ խեթ ու տռուզ։
Կոչվում է շենքը քաղաքում—
«Կունսուլատ1 ռուս»։
Մոտենում է Ալին ինչպես գող։
Անցնում է մոտից ոստիկանը։

----------------------------------

1 կոնսուլատ — հյուպատոսարան:

[ էջ 217 ]

Սահում է Ալին կողքով—
Մոտենում է դռանը։
Սեղմում է զանգը։
Զանգից սակայն զիլ,
Խոր լռությա՛ն մեջ
Զարկում է
Մի սիրտ։

Բացվում է դուռը։
Մտնում է ներս։
Լոկ պահապանն է,
Որ արթուն է դեռ։
Նա ճանաչում է
Կարդաշ1–Ալուն.
Հաճախ գնացել են մեկտեղ լողալու:

Բայց արդեն գիշեր է.
Ուշ է արդեն.
Ի՞նչ է հարկավոր Ալուն արդյոք։—
— Կոնսո՞ւլ...
— Խա՜-խա՜...
— Գիշեր է։
— Ուշ։
Բայց բախտից Ալու—
Հյուպատոսն հանկարծ ելնում է դուրս
— «Լենին յո՞կ»— հարցնում է Ալին։
Լռություն։
Ինչպես մուրճ՝ տաշող։
Եվ— կրծքին խփելով Ալին՝
Մրմնջում է՝
— «Նեթ կարաշո»։

Եվ ապա, նայելով գետին,
Մի բանից ասես վախելով՝

--------------------------------

1 կարդաշ — եղբայր:

[ էջ 218 ]

Ասում է՝ դառնությամբ լի.
«— Ալի պլոխ։ Ալի— աղլիոր1»։

Խոնարհում է գլուխը ներքև,
Անխոս վիշտ է հայտնում ու պատիվ—
Եվ—
Հեռանում է՝ քսվելով պատին...

V

Ուրիշ ի՞նչ։
Ոչինչ։
Խնդալու
Կամ լալու կարծեմ պատճառ չի՛ք։—

— Ողջո՜ւյն արխադաշ Ալուն։
— Հաղթանա՜կ գործին Իլյիչի:

1924

 

ՍՏԱՄԲՈՒԼ

(ԸՆԿԵՐ ՄՈՒՍՏԱՖԱ ՍՈՒԲԽՈՒ ԵՎ ԸՆԿԵՐՆԵՐԻ ՀԻՇԱՏԱԿԻՆ)

I

Լեգենդ է,
Բայց, խո՛ր ու հատու։

Ձին,
Բարձած արծաթե թամբով՝
Քշե՛լ է սուլթան Ֆաթին
Ու հասել է այստեղ—
Ստամբուլ։

------------------------------------

1 աղլիոր — լաց է լինում:

[ էջ 209 ]

Քշել է հուր ձին դեպի դարը,
Մտել է Այա Սոֆիա՛,
Ինչպես մահը՝ դաժան ու ահեղ,
Ինչպես մահը՝ միակ։

Զարկել է սուրը մարմարին—
Ճեղքել է սյունը։
Եվ—
Նայի՛ր։
Անցել են դարե՜ր, դարե՜ր,
Իսկ իր կամքը դեռ խոսում ու հուզում է։

Կռացել է սուլթան Ֆաթին,
Թաթախել է ձեռքը արյան մեջ—
Ու խփե՛լ է մարմարե պատին՝
Տե՛ս։—

Անացել է հետքը ձեռքի
Եվ ահա—
Դարե՜ր, դարե՜ր—
Հեծում է— ամբո՛ղջ մի երկիր,
Եվ ո՛չ թե լոկ մի պատ մարմարե։

Անցել են այն օրից դարեր,
Բայց դեռ հետքը սուլթանի ձեռքի
Մնացել է պատին այս քարե—
Ու մռայլ ճակատին Երկրի...

II

Դու ապրո՜ւմ ես դեռ, սուլթան Ֆաթի՛հ,
Ես տեսնում եմ հետքը ձեռքիդ
Ու ո՛չ թե այս մեռած պատին,
Այլ դեղին, որբ ճակատին,
Այս մռայլ, այս անտեր երկրի:

Դու մեռել ես, սուլթան Ֆաթի՛հ
Բայց դարե՜ր շարունակ,

[ էջ 220 ]

Մինչև օրըս
Կենդանի՛ է, սերած քո կաթից—
Քո դաժան,
Ժանտ թոռանթոռը։

Նստել է այսօր էլ նա այստեղ,
Այս սունկի պես ուռած Ստամբոլում,
Ու չի ընդունում նա քեզ թե—
Բայց ոչինչ
Ժառանգդ է հլու։

Իհարկե, այլ է Պերան,
Ու այլ է հիմա Գալաթան.
Բայց նստած է Ստամբոլի վրա
Դեռ շռինդը,
Հռինդը քո տան։

Իհարկե, չկա էլ մեչետ1,
Որին տա ժողովուրդը տուրք.
Իհարկե, սուլթան Մեճիտի
Սարայները2 դատարկ են, թափուր.
Եվ գերի երկիրը հիմա
Դարձել է՝
«Ռեպյուբլիկ թուրք»։

Այս բոլորը ճիշտ է, իհա՛րկե,
Այս բոլորը հզոր է ու նոր,
Բայց նո՛ւյնն է հղփացած այս քաղաքը,
Որ կոչվում է Պոլիս,
Ստամբոլ։

Մի ոտքը մեկնած Եվրոպա,
Մի ոտքը Ասիո մեջքին՝

-----------------------------------

1 մեչետ, մեչիդ, մեչիթ — մզկիթ` մահմեդականների աղոթատուն:
2 սարայ — տանը կից շինություն` սայլեր, գործիքներ ևն պահելու համար` առանց պատերի ծածկավոր կառուցվածք` նույնպիսի նպատակների համար. բակ:

[ էջ 221 ]

Նստելով Ստամբոլը հպարտ,
Ինչպես դու, կամ սուլթան Մեճիտ։

Նստել է այստեղ, ինչպես դուք,
Ծծում է հուր ու քրտինք.
Պայքարո՛ւմ է ժողովուրդը թուրք—
Իսկ ինքը— դի՛նջ։

Այնտեղ—
Էնկյուրից Էրզըրում—
Պայքար է՝
Հաղթանակ կամ մահ,—
Իսկ ինքը—
Լողում է լույսերում,
Ու պարում է,
Ու խնդում հիմա։

Վառել է վարիյեթե1, սինեմա,
Վիթրիններ, թեաթր ու օթել,
Հրճվո՜ւմ է պոռնիկի նման
Կոկետ։

Պարում է ֆոկստրոտ,
Տանգո,
Հագել է—
Ֆրենչ ու ֆրաք։
Նազում է—
ալաֆրանգա։
Ա՜խ։

— Զարգացե՜լ է, Ֆաթի՛հ, քո Պոլիսը.
Դու նրան դժվա՛ր թե ճանաչես։
Բայց—

-----------------------------------

1 վարիյեթե, վարիետեարտսհմ. թեթև ժանրի էստրադային թատրոն:

[ էջ 222 ]

Կարծում ես՝ հեռո՞ւ է գնացել
Քեզանից—
— Չէ՛։

Փոխվել է միայն— արտաքինը։
Թե առաջ մի կին էր ոսկրոտ—
Նա հիմա—
զարգացած մի տիկին է։
Սիրում է— մայոնեզ1 ու սինե.
Ու պարում է—ֆոկստրոտ...

III

Ստամբոլը պարում է— ֆոկստրոտ։
Պարում է— իհարկե Պերան։
Ու խնդում է—
իհա՛րկե փոստով—
Մուստաֆա Քեմալի վրա։

Ընթերցո՛ղ,
Մտնում ենք Պերա։
Ահա Թոքատլյանը։
Այստեղ—
Ահա «Restaurant Splendid»։

Մտի՛ր,
Թե կուզես տեսնել,
Թե ո՞նց է հրճվում էֆենդին։

Մի հնդիկ կառնի պալտոդ։
Մի խափշիկ2 — գլխարկդ, թե կուզես։

-------------------------------------

1 մայոնեզ — բուսական յուղից, ձվի դեղնուցից, քացախից, մանանեխից ու զանազան համեմունքներից պատրաստվող սոուս, ձկան, թռչնի մսի կամ բանջարեղենի սառեցրած կերակուր` վրան այդպիսի սոուս լցրած:
2 խափշիկ — հաբեշ, եթովպացի, աֆրիկյան սևամորթ, նեգր:

[ էջ 223 ]

Կմտնես։
Երկնային մի հոտ
Զմայլած հոգիդ կուզե։

Կոտի— լորիգան է այդ հոտը.
Բայց դա հեչ։
Գիտե՞ս դա դու հո։
Կցնցե ջղերդ— ֆոկստրոտը.
— Թավջութակ,
Սրինգ—
ու դհոլ։

Հասկանում ես՝ այստեղ վիոլոնը
Խառնված թմբուկ-դհոլին՝
Երգում է —
քնքո՜ւշ պոլոնեզ...
Աստվածային օյին։

Զարկում է թմբուկը թաք-թաք,
Նվում է կողքին վիոլոնը։
Ու պարում են այդ հեշտին տակտով
Պոլոնեզ։

Իսկ կինե՜րը...
Կինե՜րը...
Օ կինե՜րը...
Հպվում են՝ այնքա՜ն մոտիկ...

Հրա՜շք են։
Շիք։
Հոգինե՜ր են։
Կամ Լորիգան-Կոտի...

Ու հոսում են շոգ շշուկները.
Խոսում են.
Լսո՞ւմ ես.
Իմացի՛ր.

[ էջ 224 ]

Շրշում են շորերը,
Կոշիկները...
Համաձա՞յն եք...
— Անշուշտ...
— Հիմա ձեր...
— Շրթունքները...
— Փաշա՛...
— Կմաշե՞ն...
— Ուզում եք հիսո՞ւն...
— Չէ, շա՛տ...
— Օ ձեր ձայնը...
— Ձեր կոնքը...
— Ձեր կաշին...
— Փաշա՛...

Պարում է փաշան։ Հեշտավետ
Ջազբանդը1 քանդում է հոգին։
Ուզում է.
Բայց ինչո՞ւ շտապել...
Այնքան շա՛տ են.
Դեռ փաշան —
կջոկի՛։
Իսկ փաշի կողքին— էֆենդին։
Ապա սիրը,
Մուսյոն.
Ու սինյորը...
Այստեղ կա թե՛ չին, թե՛ հնդիկ.
Էֆենդին միայն— գուցե նոր է։

---------------------------------------

1 ջազբանդհնցծ. նույնն է ջազ:

[ էջ 225 ]

Ու կինե՜րը,
Կինե՛րը...
Ռի՛ժ կիները...
Ռուս կիները՝ բոլո՛րը պրինցուհի։
Թեկուզ թանկ են... գները,
Բայց արյունը— կապույտ է ու հին։

Օ, եթե տեսնեի՜ն նրանք,
Որ աչքե՛րը շինած
սվին—
Անկյունից նայում է իրանց
Մի կարմիր—
իսկական բայլշևի՜կ։

Բայց հանգիստ են։
Դուրսը,
Դռանը—
Կանգնած է ոստիկանը։
Հլու՝
Ղրկել է Մուստաֆա Քեմալը
Էֆենդու հանգիստը հսկելու։

(Նա արդեն կարգադրել է,
Որ հսկե ոստիկանը խիստ։
Որպեսզի—
բարեկիրթ այդ տները
Չմտնեն պոռնիկ ու... կոմունիստ)

Ու պարում են սիր ու մուսյո1,
Էֆենդի, հեռ ու փաշա։
Հարբե՛լ են հարբեցնող մսով.
Միսը շա՜տ։

Ու հոսում են շոգ շշուկները։
Խոսում են։
Առնում ու ծախում։
Հպվել են իրարու
ու շիկնել են։
Լսո՞ւմ ես.
— Ո՛ղջը ծախու։

Ծախվում է ամեն ինչ այստեղ։
Ծախում է—
ով ինչ ունի։

--------------------------------

1 մուսյո — պարոն:

[ էջ 226 ]

Համոզում է ֆոկստրոտը հեշտին,
Որ ծախեն ամենքը.—
Ի՞նչ...

Կինը—
Մարմինը,
Մինիստրը— հոգին։
Գի՞նը.
— Չնչի՜ն է.
Ջոկի՛։

Չխաբվե՛ս։
Մի գի՛ն է այստեղ։
(Այդպես է օրենքը Ստամբոլի)—
Մի գին են վերցնում այստեղ—
Թե՛ պոռնիկ,
Թե՛ փաշա,
Թե՛— միտրոպոլիտ1։

Զարմանո՞ւմ ես, ի՞նչ է, Չարե՛նց։
Օ գլխարկդ հանիր։
Պարո՛ն,
Հասկանո՞ւմ ես՝
Նայի՛ր՝
Դա իրենց
«Հիմնական օրենքն» է պարում։

Պարում է Հիմնական Սկզբունքը,
Որ կոչվում է Մասնավոր-Սեփական։
Պարում է՝ աչքեր ու հոնքեր
Ու մարմին ու սմոկինգ2 հագած։

Խոնարհի՛ր գլխարկդ,
Կռացի՛ր։

-------------------------------------

1 միտրոպոլիտ — ուղղափառ և կաթոլիկ եկեղեցու բարձրագույն կոչումը, ինչպես և այդ կոչումը կրող անձը:
2 սմոկինգ — բաց կրծքով ու երկար` մետաքսով կարված լանջեզրերով սև մահուդի պիջակ:

[ էջ 227 ]

Օրե՛նքն է պարում սրահում։
Ջազբա՜նդն է նրանց,—
Ինտերնացիոնալը։
Նրանց հիմնը կյանքի
Ու մահու։

Ջազբանդը։
Նա դարձել է դեվիզ։
Լոնդոնից Նյու Ցորք ու Բեռլին
Ջազբանդ են պարում երևի
Ամեն մի Կուլիջ ու Չեմբերլեն։

Իսկ Ստամբո՞լը.
Ստամբոլը, դե—
Ինչպես հոլը՝ նետված այնտեղից։
Քանի դեռ նստած է այստեղ
Բարեկիրթ էֆենդին այս դեղին։

Էֆենդի՛,
Ֆրա՛ք եք հագել դուք։
Միայն ֆեսն է ձեր այդ, որ հնից է։
Բայց գիտե՞ք—
Սուլթան Ֆաթուն
Դուք մի փոքր, մի քիչ... արնակից եք։

Ստամբոլ։
Դու պարում ես ջազբանդ։
Դու ուտում ես բար-մայոնեզ։
Նետում եմ ես ահա, հուզված,
Իմ քնքուշ կոմպլիմենտը—
քե՛զ։—

Ինչքան էլ մի պրոլետ-Համբո
Այս խոսքիս նախատինք խառնի—
Մի անո՛ւն դու ունես, Ստամբոլ.—
Միջազգային պոռնիկ։

[ էջ 228 ]

IV

Հենց այսպես,
Ինչպես այսօր։
Ճի՜շտ այսպես առկայծել է Պերան,
Երբ նրանց տարել են Տրապիզոն
Մի փայտյա բարկասի1 վրա։

Իհա՛րկե,
Բանկետ է եղել,
Պերայում եղել է կերուխում—
Երբ այնտեղ հրեշ մի դեղին
Խեղդել է արխադաշ Սուբխուն։

Հրճվել է Թագսիմի սինեման,
Թոքատլյանը, Սպլենդիդը եռուն—
Իսկ այնտեղ քսան խեղդամահ
Օրորվել են սև ջրերում...

Ինչ հեշտ է բարձրացել այդ օրը
Էֆենդու «պա»–ն ֆոկստրոտում։
Երկնային մյուզիկ է ու օրոր է
Օրորել նստուկը օդում։

Իր հոգին այն օրը, օ այն օ՜րը
Ինչ քա՜ղցր հույզեր է հինել...
Կարծես շեկ, մի շեկ Էլիենո՛րա
Տարել է
Իրեն
...Սինե։
Հե՛նց այսպես,
Ինչպես այսօր։
Ճիշտ այսպես առկայծել է Պերան,
Երբ նրանց տարել են Տրապիզոն...
Բայց—
Լսո՞ւմ եք.

-------------------------------------

1 բարկաս — թիակավոր մեծ նավ. նավահանգստային փոքրիկ շոգենավ:

[ էջ 229 ]

— Նրանք կա՛ն։
— Չմեռա՛ն

Լսո՞ւմ եք, էֆենդի՛, փաշա՛։
Գոռում եմ էստեղից Բիթլիս.—
— Դեռ կգա կարմիր ռեվա՛նշը։
— Դեռ կգա— արխադաշ Սուբխին։

Հասկանո՞ւմ եք՝ նա, որ երեկ
Այստեղից քշեց Անտանտին—
Այսօր չէ էգուց—
Համբերե՛ք—
Ձեզ է՛լ կքշի, էֆենդի՛։

Կարծո՞ւմ եք՝ նա Անտանտին
Իզմիրից թռցրեց Վոսփոր—
Որ այստեղ դուք, էֆենդի՛,
Հղփանաք ու պարեք ֆոկստրո՞տ։

Կպարե՜ն դեռ կակուղ ձեր մսերը,
Որ լողում են հիմա ֆոկստրոտում։
Դեռ կզգան մեր գգվանքը
ու սերը—
Մեր սրի համբույրը հատու։

Դեռ կգա Ալին նավաստի,
Դեռ կանցնի այս ցոփ Ստամբոլով,
Որ ուռած ձեր բկին նստի՝
Հաստատի կենցաղը նոր։

Կհնձե՜ նա հունձը ձեր բերքի,
Կհարթե,
Որ տեղում ցանի նո՛րը։
Ու հետքը սուլթանի ձեռքի
Արնաթոր ճակատից երկրի
Կքերե—
Թուրք կոմսոմոլը...

1924

Լրացուցիչ տեղեկություններ

Աղբյուր՝ «Լույս» հրատարակչություն, Երևան 1985
Տրամադրել է՝ Միքայել Յալանուզյանը

Տես նաև
Design & Content © Anna & Karen Vrtanesyan, unless otherwise stated.  Legal Notice